Әгерҗе төбәгенең эпиграфик истәлекләре

Әгерҗе төбәгендәге ташъязма истәлекләр моңа кадәр фәнни яктан өлешчә генә өйрәнелгәннәр. Аерым кабер ташлары турында һәм безнең як зиратларына бәйле язмалар, мәкаләләр булгалап торган. Бу урында тарихи бер күзаллау рәвешендә генә аларны атап үтәбез. Тулырак мәгълүмат ташъязмаларның тасвирлары янында бирелә.

Иске Эсләк авылы янындагы борынгы кабер ташы турында 1892 елда басылып чыккан рус телендәге бер статистик белешмәдә әйтелгән³.

Патша Россиясе Мәгариф министрлыгы тарафыннан Биектау авылында ачылган рус-татар мәктәбендә 1885—1890 нчы елларда укытучы булып эшләгән тарихчы галим Гайнетдин Әхмәрев 1906 елгы мәкаләсендә Тирсә авылы зиратларының борынгы булуларын әйтеп уза⁴.

Галим Ризаэтдин Фәхретдин Тирсә алпавыты, мөфти Сәлимгәрәй Тәфкилев турындагы мәкаләсендә бу нәселнең безнең төбәктәге кабер ташлары турында да язган⁵.

Якташыбыз, борынгы язма чыганаклар белгече, археограф Зәйнәп Максудова Тирсәнең борынгы ташлары турында 1820 еллардагы бер кулъязма китапта теркәлгән тарихи мәгълүматны 1927 елда «Мәгариф» журналында бастырган⁶.

Археолог В.Ф.Генинг 1958 елда чыккан китабында Иске Эсләк ташы турында мәгълүмат биреп үткән⁷.

1977-78 елларда Әгерҗе төбәгенең кайбер авылларындагы ташъязмаларны Марсель Әхмәтҗанов тәфсилләп өйрәнгән. Аның 1983 елда рус телендә чыккан мәкаләсендә Салагыштагы 1659 елгы һәм 1687 елгы, Наҗар авылындагы 1689 елгы, Рыс авылындагы 1681 елгы, Иске Эсләктәге 1693 елгы, Кодаш авылындагы XVII гасыр ахырына караган ташлар турында язылган⁸. М.Әхмәтҗановның «Мирас» журналының иң беренче санында «Тирсә ташы» исемле мәкаләсе чыкты⁹. «Казан утлары» журналында дөнья күргән «Татар зиратлары» мәкаләсендә¹⁰ һәм соңрак чыккан кайбер китапларында да шул ук автор Әгерҗе төбәгендәге борынгы зиратлар һәм ташъязма истәлекләр турында телгә алып килде.

Әгерҗе районындагы мөселман татар каберташ язмаларын өйрәнү буенча гыйльми-тикшеренү эшләрен 2000 елның яз һәм көз айларында үткәрдек. Аннан соң 2007 һәм 2008 елларда тагын берничә ташъязма барланып табылды. Бу райондагы экспедицияләребез дәвамында Әгерҗе төбәгендәге бөтен татар зиратлары өйрәнелеп, 29 торак пунктка нисбәтле, 1658—1935 еллар арасында куелган гарәп язулы 230 кабер ташын исәпкә алдык һәм тикшердек. Элек булган, тик хәзерге вакыткача сакланмаган тагын дүрт таш турында мәгълүмат тупладык. Эшебезнең барышы тулырак күзаллансын өчен монда тәртибен һәм нәүбәтен үзгәртмичә язуны кулай дип таптык.

Зиратларда йөреп гарәп язулы иске ташларны өйрәнү өчен үзебезнең эш тәҗрибәбездә елның яз һәм көз айларын кулай дип таптык. Чөнки, һава шартлары шактый катлаулы булса да, бу вакытта үлән-печәннәр һәм куаклар зиратларны тикшерүгә аз комачаулый, ауган яки кечкенә зурлыктагы ташлар күренми калырлык яшеллек булмый диярлек. Шулай ук, таш текстларын укып блокнотка күчерү дәвамында комачау итә торган төрле бөҗәкләр дә аптыратмый.

* * *

Әгерҗе төбәгенә оештырылган беренче эпиграфик экспедициябез 2000 елның 28 апреленнән 6 май көненә кадәр дәвам итте. Әгерҗедә туып-үскән, Казанда яшәүче якташыбыз, игелекле зат Шамил әфәнде Заитов фәнни экспедициябез чыгымнарының зур өлешен үз өстенә алды һәм транспорт белән дә тәэмин итте.

Һава торышының ул вакыттагы авыр шартларына (Ходайның хикмәте белән ул көннәргә туры килгән кар, буран, яңгыр һәм салкыннарга) карамастан, һәр көнне авылларга йөрүне өзмәдек. Нәтиҗәдә, 36 торак пунктта (Кыдырлы, Тансар, Тәбәрле, Сокман, Мукшур, Яңа Аккуҗа, Тирсә, Мордывый, Наҗар, Көчек, Чишмә (Хороший Ключ), Төрдәле, Кырынды, Барҗы-Омга, Кичкетаң, Биектау, Иж-Бәйки, Иж-Бубый, Әгерҗе шәһәре, Кодаш, Яңа Кызылъяр, Иске Кызылъяр, Салагыш, Уразай, Ямурза, Исәнбай, Кадыбаш, Яңа Эсләк, Касай, Девятерня, Нарат, Иске Эсләк, Үтәгән, Тоба, Чишмә, Бетсемәс) булып, зиратларын эпиграфик максатларда өйрәнеп чыктык.

Кыдырлы авылы зиратындагы тимер чардуган. 2000 ел.

Барҗы Омга авылы зиратындагы тимер чардуган. 2000 ел.

Сәфәребез кызыклы табышлар белән башланып китте. Мәсәлән, Кыдырлы авылы зиратында исеме югарыда телгә алынган Шамил әфәнде Заитовның бабасының бабасына (хаҗи Зәйнетдин мулла Заһид улына) куелган XX гасыр башы кабер ташы табылды. Бу төбәктә мәшһүр Заитовлар нәселенең башлангычы Заһид исемле мулладан килгәнлеге расланды һәм Кыдырлы зиратының бер өлешендә XIX гасырда һәм XX йөз башында әлеге нәселгә мөнәсәбәтле кешеләр җирләнгәне дә ачыкланды. Шунысы да кызыклы: бу нәсел каберләренә шул чорда ук челтәрләп, нәфис итеп тимердән эшләнгән чардуганнар куелган. Ә ул вакытлардан сакланган металл чардуганнар, гомумән, сирәк очрый. Кыдырлы зиратында алар берничә, авылның иске зиратында да шундый ук бер чардуган тора. Челтәрләп эшләнгән тагын бер тимер чардуган бу нәселнең танылган сәүдәгәре һәм җир-биләүче, химаячелек гамәлләре белән танылган Әхмәтшакир Заитов биләмәсендә — XX йөз башында нигезләнгән Саклау авылында бар. Барҗы-Умга авылында да XX йөз башында эшләнгән затлы металл чардуганга юлыктык.

Элек күренекле затларның каберләренә кирпечтән яки таштан төрбәләр яки коймалар кору традициясе дә булган. Сокман авылы зиратында почмаклары зур кирпеч баганалы, ә коймалары агачтан сырлап эшләнгән чардуган бар (хәзер исә агач өлеше юкка чыккан диярлек). Чардуган эчендә ике кабер ташы тора. Алар 1897 елда вафат булган Габделгалләм хаҗига һәм аның кызына (1894) куелганнар.

Наҗар авылында XIX гасырда яшәгән ишан Габделгаффар Наҗарыйның кабере бик мәһабәт рәвештә, биек итеп өелгән кирпеч өстендәге агач койма белән әйләндереп алынган. Аның каберен зиярәт итәргә килүчеләр әле дә бар. Бу затның исеме татар тарихчысы Ризаэтдин Фәхретдиннең «Асар» хезмәтендә дә очрый.

Райондагы авылларның шактыенда икешәр, хәтта кайберләрендә өчәр зират бар яки аларның урыннары билгеле. Дөрес, һәр зиратта да гарәп язулы ташлар сакланмаган. Бер авылда 2-3 зират булуның да, һәммәсендә борынгы ташлар сакланмауның да сәбәпләре күп төрле. Кайбер авылларда иске зиратларның төгәл чикләре җуелса да, урыннары билгеле.

Мөселман зиратлары еш кына берәр табигый чик-киртә (гадәттә, елга, инеш, тау, урман яки әрәмәлек) белән авылдан аерылып торган. Иске татар зиратларында агачлар күп үсеп, алар аерым урман кебек шаулап утыралар. Борынгыдан булып, хәзергә беткән иске авылларның зират урыннары халык хәтереннән җуелып, онытылып баралар. Әгәр берәр ташы булса, шул тирәсе генә койма белән әйләндереп алына да ялгыз каберлек рәвешендә сакланып килә. Элекке чорларда чит кеше, мосафир, юлчы вафат булган очракта зиратта түгел, ә аерым җирләү гадәте булган. Андыйларны, гадәттә, юлчылар дога кылып китсен дигән максат белән, берәр чишмә яисә юл буенда күмгәннәр. Гасырлар үтү белән анда җирләнгән кешенең дә кем булганлыгы онытылып, халык ул кабер ияләрен изгеләштергән, еш кына «әүлия кабере» дип йөртә башлаган, аңа бәйле төрле риваятьләр тудырган. Таш-фәләне булмаса да, андый «әүлия каберлекләре» безнең якларда да бар. Мәсәлән, Яңа Бәзәкә авылының чишмәсе янында койма белән бүлеп алынган «Әүлия кабере» билгеле. Татарлар яшәгән төрле төбәкләрдә «әүлия каберләре» дип изгеләштерелгән һәм алар белән бәйле төрле могҗизалар сөйләнә торган каберләр турында мәшһүр тарихчылар Шиһабетдин Мәрҗани һәм Ризаэтдин Фәхретдиннәр дә язып калдырганнар. Бу галимнәр андый каберләргә бәйле ырым-шырымнарның, төрле хорафатларның, кирәгеннән тыш табынуларның, хәтта телдән-телгә күчеп сөйләнгән риваятьләрдә, имеш, ул урында изге бәндә күмелгәнлектән чишмә бәреп чыккан дип инануларның буш сүз, буш гамәл булуын йөз еллар элек үк язып калдырганнар¹¹. Хакыйкатьтә, төрле мосафирлар һәм юлаучыларны, су кирәк булганга тукталган кешеләр дога кылып китсеннәр өчен, чишмә янына күмгәннәр. Болардан тыш кайбер авылларда совет властен урнаштыру өчен көрәштә корбан булган каһарманнарның аерым каберләре дә бар. Бу китап гарәп язулы борынгы ташлар турындагы бер хезмәт булганлыктан, һәр авылның да аерым зиратларын һәм каберлекләрен тасвирлауны өстебезгә йөкләмәдек.

Тирсә авылында (ә бу авыл Казан ханлыгы чорыннан ук билгеле) борынгы зират булганлыгы мәгълүм. Татар тарихчысы Гайнетдин Әхмәрев 1906 елгы бер мәкаләсендә Тирсә зиратының, Болгар дәвере зиратлары мисалынча, «Ташбилге» дип аталганлыгын язып калдырган¹². Бу гыйбарә зиратның борынгылыгын ачыктан-ачык дәлилли. Тирсә авылының көньяк-көнбатыш очындагы зираты хәзерге вакытта да халык телендә «Ташбилге зираты» дип йөртелә. Авыл халкының хатирәләре буенча (бу хакта «Мирас» журналында М.Әхмәтҗанов та язган иде¹³), 1956-57 нче елларда Тирсә авылының борынгы зираты туздырылып, урынына авыл хуҗалыгы машиналары паркы корылган. Соңрак шул ук зират мәйданы өстендә авыл советы, колхоз идарәсе һәм кибет биналары төзелгән.

Тәбәрле авылының иске зираты да шуңа охшаш фаҗига кичергән. Совет хакимлеге урнашкач, зират агачларын кисеп, амбар төзегәннәр, ә булган ташларын аның нигезенә салганнар дип сөйлиләр. Халыкның каршы булуына карамастан, 1980 нче елларда шул зират урынына мәдәният йорты төзеп куйдылар. Зиратларны «иске» яки «яңа» дип әйтү дә шартлы булуын искәртергә кирәк. Мәсәлән, шул ук Тәбәрле авылының хәзер дә гамәлдәге зиратына беренче мәртәбә XIX гасыр башында, ягъни ике йөз ел чамасы элек, җирли башлаганнар. Иж-Бубый авылының яңа зираты XIX гасырда ачылып, берничә дистә ел мәрхүмнәр җирләнгәч, эпидемиядән үлүчеләр күмелү сәбәпле, XX гасыр башында ябылган. Ул зират йөз еллап элек ябылган булса да, халык телендә «яңа» дигән исеме белән йөртелүен дәвам итә. Ә электән килгән «иске»се һаман гамәлдә. Югыйсә, гади генә фикерләгәндә, яңасы гамәлдә булырга тиеш кебек. Тарихның шундый каршылыклы һәм буталчыграк сәхифәләре аз түгел. Иске Кызылъяр авылының да читтәгерәк зиратына җирләүдән, эпидемиягә бәйле рәвештә (анда йөрергә ераграк булу сәбәпле), тукталып калганнар.

Наҗар авылы зиратында Габделгаффар ишан кабере. 2000 ел.

Сокман зираты. 2000 ел.

Яңа Бәзәкә авылындагы «Әүлия кабере». 2006 ел.

Әгерҗе районында без ачыклаган иң борынгы ташлар XVII гасырга карыйлар. Бу ташларның һәммәсе дә таш уючы оста — Килмөхәммәд Ишмән угылы тарафыннан эшләнгән дип уйларга мөмкин. Кайберләрендә аның исеме язып та куелган. Шунысы кызыклы, Килмөхәммәд Ишмән угылы язган ташлар Татарстанның башка районнарында (Менделеев, Кукмара, Балтач, Лаеш, Саба һ.б.) һәм республикабыздан читтә дә (Башкортстан һәм Чуашстан) булуы мәгълүм. Әгерҗе төбәгендә XVII йөздә куелган шундый сигез таш ачыкланды. Ләкин шул чордагы бер-беренә охшаш ташларның һәммәсен дә бер оста уйганмы-юкмы икәнлеге киләчәктә җентекләп тикшерүне таләп итә. Чөнки Тоба авылы зиратында Багыш Исәнкилде улына куелган таштагы «...атасы өчен угылы Сарый... битеде [язды]» дигән сүзләр шикләнергә урын калдыра. Ул таш үзенең бизәлеше, текстындагы кайбер өлешләре белән дә башкаларыннан аерылып тора.

Һарун Йосыпов хезмәтендә бирелгән XVII гасыр ташлары исемлегендә 22 торак пункт исәпкә алынган¹⁴. Әмма Әгерҗе районындагы ташлар анда теркәлмәгән. М.Әхмәтҗановның шул чордагы алты кабер ташын табып өйрәнүе алдарак күрсәтелде. Бу төбәктә XVII гасырга караган тагын берничә таш ачыклануы, фән өчен дә, төбәк тарихы өчен дә, һичшиксез, мөһим яңалык.

Әгерҗе районында XVII йөз ташлары түбәндәге торак пунктлар зиратларында сакланганнар. Салагышта («Әүлия кабере») Бигәш угылы Биккол белән аның ике улына уртак (1658 ел), Тобада Багыш Исәнкилде угылы (1676 ел), Чишмәдә Сармөхәммәд Бакай угылы (1677 ел), Тирсәдә («Ташбилге зираты»нда) — Тукбулат Урмыбакты угылы (1679 ел), Әгерҗедә Акманай Итәш угылы (1679 ел), Салагышта мулла Мәүләбирде (?) Котлыгыш угылы (1687 ел), Наҗарда Уразмөхәммәд Исәк угылы (1689 ел) исемле затларга куелганнар. Шул ук чор ташы Иж-Бәйки авылы башында, койма эчендәге аерым каберлектә дә булган. Әмма ул ватылган, кеше исеме һәм елы язылган өлеше сакланмаган. Көчек авылы зиратында, җирдә шундый ук шәкелдәге бер таш ята. Анысының язулары, кызганыч ки, бөтенләй җуелган. Тирсә ташындагы Урмыбакты угылы Тукбулат исеме XVII гасыр урталарында алпавыт Яушевлар белән Тирсә волосте крестьяннары арасында җир һәм бәйсезлек өчен низаглашуларны тасвирлаган архив документларында да еш очрый. Монда әйтелгән башка шәхесләрнең дә исемнәре 1678 елгы халык исәбен алу документларында бар.

* * *

Икенче экспедициябез шул ук елның көзендә, 12-15 октябрь һәм 3 ноябрь көннәрендә үткәрелде. Бу юлы 12 авылга нисбәтле зиратларны һәм кабер ташларын өйрәндек. Районның Иске Аккуҗа, Балтач, Чәчкә, Сәхрә, Татар Шаршадысы, Саклау, Татар Чилчәсе, Мәдъяр, Красный Бор, Атнагул һәм Гали авыллары зиратлары, Иске Эсләк авылы яныннан табылып, хәзерге вакытта Удмуртиянең Сарапул шәһәре музеенда саклана торган таш тикшерелде. Монда исемнәре күрсәтелмәгән татар авыллары зиратларында (мәсәлән, Яңа Бәзәкә, Чокырча һ.б.) махсус экспедицияләрдән тыш вакытларда булган идек.

1990 елда Удмуртиянең Сарапул шәһәре музеенда Әгерҗе районының Иске Эсләк авылыннан китерелеп куелган XVII йөз кабер ташын күргән идек. Ул чагында Сарапул музеена ташны ни өчен алып китүләре безгә мәгълүм түгел иде. Ниһаять, 2000 елның 3 ноябрендә Сарапулга махсус барып, әлеге ташның язуларын укыдык һәм музейга китерелүенең сәбәпләрен ачыкладык.

Иске Эсләк авылындагы ташны 1977-1979 елларда безнең якларда тарихи эзләнүләр үткәргән галим Марсель Әхмәтҗанов күреп укыган. Таш басуда авып яткан һәм өслеген тракторлар зарарлаган хәлдә булган. Ул таштан «Борна...» һәм «Сәвәләй» исемнәрен укыган. Тик анда тәгаен язылган елы галимнең мәкаләсендә никтер 1693 ел дип бирелгән¹⁵. Галимнең башка мәкаләләре һәм хезмәтләрендә бу ташның датасы 1680 ел дип язылды¹⁶. Шул ук автор «Нугай Урдасы: татар халкының тарихи мирасы» (2002) исемле китабының 194 битендә «...Эсләк авылы янындагы басуда Борнаш бабаның 1680 елда үлгән улы Сәвәләйгә куелган һәйкәл-таш»ны искә ала. Монда әйтелгән Кара бик дигән тарихи шәхеснең нәсел шәҗәрәләре тарихчыларның, бигрәк тә М.Әхмәтҗановның татар шәҗәрәләренә багышланган күпсанлы хезмәтләрендә телгә алынды. Шуны да искәртеп китәргә кирәк, һиҗри (мөселманча) ел башы белән милади (европача) ел башы бер-берсенә төгәл туры килми. Ләкин әлеге очракта Иске Эсләк ташына уелган 1092 нче һиҗри елның башы (1 нче мөхәррәме) 1681 елның 21 гыйнварына туры килә. Ягъни, һиҗри һәм милади еллар тәңгәл диярлек. Шунлыктан, бу ташның датасын 1681 ел дип билгеләү дөресрәк. Марсель абый күргәннән соң берничә ел үткәч, әлеге таш Сарапул музеена алып кителгән. Аны Сарапул музеена алдыруның үзенә күрә кызыклы тарихы бар. Сарапул өязенә багышланган 1892 елгы статистик хезмәттә (ә ул вакытта хәзерге Әгерҗе районының бер өлеше Вятка губернасының Сарапул өязенә караган) Эсләк авылы янындагы сәер таш турында телгә алынган¹⁷. Анда ташның үлчәмнәре күрсәтелгән, билгесез язулар белән чуарланган булуы, курган һәм төрле җанвар рәсемнәре төшерелгәнлеге хәбәр ителгән. Авыл мулласының ул язуларны укый алмавы, тик шулай да кабер ташы дип белдерүе әйтелгән. Китапның авторы булган рус кешесенең XVII йөз мөселман татар кабер ташындагы бизәк һәм гарәби язуларны, үз фантазиясенә күрә, төрле нәрсәләргә охшатуы, әлбәттә, гаҗәп түгел. Кыскасы, таш турында теркәлгән әлеге мәгълүматны Удмуртия археологлары игътибарсыз калдырмаганнар, фәнни җыентыкларда телгә алып килгәннәр. Мәсәлән, галим В.Ф.Генингның Удмуртиядәге археологик истәлекләргә багышланган китабында (1958) 1892 елгы белешмәдәге хәбәрне кабатлап үтүе алдарак әйтелде. Нәтиҗәдә, Сарапул музееның өлкән фәнни хезмәткәре, археолог Н.Л.Решетников 1983 елда махсус экспедиция оештырып, ташны авыл янындагы чокырлы басудан табып, музейга кайтарткан. Табылган вакытта таш ауган хәлдә һәм, өстеннән тимер сука белән тракторлар үтеп, язулы өслеге зарарланган, беркадәр җимерелгән булган. Әлеге тарихи ташны саклап калганнары өчен төбәк халкы да, без дә Удмуртия галимнәренә рәхмәтлебез. Н.Л.Решетников 1987 елда Казанга, галим Җәмил Мөхәммәтшинга мөрәҗәгать итә, ә ул бу ташның текстын укып бирә. Ташның һиҗри белән 1092 (милади 1681) елгы икәнен һәм Борнай дигән кеше исеме уелганын белдерә.

Хәзер Сарапул музеенда саклана торган әлеге таш — Әгерҗе төбәгендә табылган XVII йөз ташларының унынчысы.

Фәнни әдәбиятта элек булганлыклары теркәлгән, ләкин хәзерге көнгә кадәр сакланмаган ташлар турында да әйтергә кирәк. М.Әхмәтҗанов хезмәтләрендә¹⁸ телгә алынган Кодаш (XVII йөз ахыры) һәм Рыс (1681) авылларындагы кабер ташлары, кызганыч ки, безнең тарафтан табылмады. Әгерҗе төбәгенең XVII гасырга караган, алда телгә алынган ун ташына шушы икесен дә кушып карасак, ул дәвердәге барлыгы 12 таш булганлыгы фәнгә билгеле дияргә мөмкин. Ә инде саклану-сакланмаулары бүтән мәсьәлә. Хәзер исән булганнарының да акрынлап уалып-югалып баруларын искә алганда, бигрәк тә.

Түбән Кама сусаклагычы китергән афәттән соң хәзер кечкенә утрау хәлендә генә калган Рыс авылы зиратында 1980 нче еллар ахырына кадәр иске ташлар булганлыгын сөйләделәр. Хәзер алар юкка чыккан. Халык телендә «аларны Казан галимнәре алып киткән» дигән имеш-мимеш сүзләр дә йөри. Хакыйкатьне тәгаен ачыклый алмадык. Һәрхәлдә, Казан галимнәре алып китү турындагы сүзләрнең дөрес түгеллеге көн кебек ачык.

2000 елның язындагы экспедициябездә Салагыш авылының «Әүлия кабере» дип аталган урынында, өч кешегә (әтиләре һәм аның ике улына) уртак куелган борынгы (М.Әхмәтҗанов язуынча, 1659 елгы) ташны таба алмыйча калган идек. Ул чагында безне ялгыш икенче каберлеккә — халык телендә «Өч тирәк» дип йөртелә торган зиратка — юнәлткән булганнар. «Өч тирәк» зираты Салагыш авылыннан ике чакрым чамасы читтәрәк (көньяк-көнбатыштарак). Авылда сөйләнә торган риваятьләргә караганда, 400-500 еллар элек ул урында авыл булган. Каберлек койма белән әйләндереп алынган, каеннар үсә. Анда бернинди дә кабер ташы юк иде. Ул чагында иске ташъязманы тапмагач, моңа кадәрге мәкаләләребездә М.Әхмәтҗанов өйрәнгән таш безнең тарафтан табылмады дип язган идек. Ә Марсель Әхмәтҗанов аны 1977 елда күреп укыган. Ул әлеге таш турында беренче мәртәбә 1983 елда дөнья күргән мәкаләсендә (О лексике татарских эпитафий XVII-XVIII вв.) белдергән иде. Аннан соң «Идел» журналында язды¹⁹.

Бу ташъязма мәсьәләсендә күңелдә барыбер шик калганлыктан, Марсель абыйдан кабат-кабат сораштык һәм Казандагы якташыбыз Марс әфәнде Тукаевтан да белештек. М.Әхмәтҗановтан ташның ул төшергән фотосын һәм текстын да шушы җыентык өчен дип алган идек. 2007 елның 11 апрелендә М.Тукаев, белешеп, безгә Салагыш авылындагы «Әүлия кабере»нең «Өчтирәк зираты»ннан аерым булуын һәм аның «Яңа зират» дип йөртелә торган зират янында гына икәнлеген әйтте. Ихтимал, ташы да саклангандыр дип, шул ук язда, 26 май көнендә Салагыш авылына махсус сәфәр кылдык. «Яңа зират»ның авылга караган ягына утыртылган куе наратлыкта «Әүлия кабере»н таптык. Ташның тулы текстын күчереп алдык, фоторәсемгә төшердек. Вак кына итеп уелган язулы, төгәл датасы 1658 елның ноябренә карый торган бу таш Әгерҗе төбәгендәге иң борынгы тарихи истәлек булуы белән әһәмиятле. Аны Салагыш кешесе — мулла Дусмәт Теләш улы язып куйган. Әлеге ташка исемнәре уелган затларга бәйле тарихи вакыйгалар турында архивтан да мәгълүматлар тапкан идек. Ташка язылганнарны һәм архив чыганакларын җентекләп өйрәнгәч, Салагыш кешеләренең Ык елгасы буенда, үз биләмәләрен саклап, руслар белән бәрелеш вакытында һәлак булганлыклары ачыкланды. Бу хакта киңрәк мәгълүмат таш тексты тасвирланган урында бирелде.

Шул ук 2007 елның 26 май көнендә Барҗы-Омга пүчинкәсенең зиратында 1909 елга караган ташъязма истәлекне табып укыдык.

Төрдәле зиратында Гыйззәтулла муллага куелган, әмма экспедицияләребез вакытында табылмыйча калган, җыйнак кына ташны (XXV—1) бу китабыбызны басмага әзерләп бетереп килгәндә — 2008 елның 14 маенда табуга ирештек. Әлеге ташның табылуы мәгънәви яктан аеруча куанычлы булды, чөнки моннан 140 ел элек вафат булган Гыйззәтулла мулла — китап авторларыннан беребезнең (Р.Мәрдановның) әтисенең бабасының бабасы.

Әгерҗе районында XVIII гасыр кабер ташлары сакланмаган. Гәрчә Тирсә авылы зиратында 1761 һәм 1766 елларда куелган ташлар булганлыгы турында мәгълүматлар бар (Алар турында да шушы китапта язылды). Ташъязмаларның калганнары XIX гасырга һәм XX йөз башына нисбәтлеләр.

Ташлардагы текстлар, традиция буенча, гарәп һәм татар телләрендә катнаш язылганнар. Аларда вафат булган кешенең, атасының (кайчакта бабаларының да) исемнәре, нинди кәсеп-һөнәр белән шөгыльләнгәнлеге (имам, сәүдәгәр, мөгаллим һ.6.), кайсы елда һәм ничә яшендә вафат булганлыгы, читтән килгән кеше булса, кайсы авыл яки төбәкнеке икәнлеге, хатын-кызларның исә кем кызы һәм кемнең җәмәгате булганлыклары турында мәгълүматлар теркәлгән. XVII гасыр ташларына уелган исемнәр, үз чорына хас булганча, нигездә, төрки-татар кеше исемнәре. Элекке ташларда, сирәк булса да, үлемнең сәбәбе күрсәтелгән. Мәсәлән, «агач басып» (китапта XXI—15 номеры белән бирелгән таш тексты) яки «тиф белән» (ХХШа—8) һ.б. Бу китапка теркәлгән ташъязма текстларыннан күренүенчә, аларда 149 ир-ат һәм 80 хатын-кыз исеме теркәлгән. Яшь ягыннан караганда, ташъязмаларда исемнәре теркәлгән мәрхүм-мәрхү-мәләрнең иң өлкәне — бертуган Бубыйларның әниләре, 85 яшьлек Бәдрелбәнат абыстай (VIа—13), ә иң кече яшьтәгесе — биш айлык кыз бала (XXа—5, Салагышның Габденур мулла кызы Мөнәүвәрә). Гомумән, балаларга куелган ташлар берничә генә түгел. Тугыз яшькә кадәрге балаларга куелган ташлар дистәдән артык. Арада бер яшьлек (VIа—12), бер яшь тә ярты айлык кыз (VIа—21), ике яшьлек кыз (VIа—14), өч яшьлек ир балага (XXIIIа—2) һәм 5, 6, 9 яшьлекләргә куелганнары да бар.

Кабер ташларының күбесендә Коръәннән, хәдисләрдән яшәеш һәм үлем турында изге гыйбарәләр яисә шундый эчтәлектәге шигъри юллар уелган. Алар да гарәп һәм татар телләрендә язылганнар. Мәрхүм рухына дога кылуны үтенгән һәм өмет иткән мөрәҗәгать сүзләре еш кына тирән фәлсәфи шигырьләр һәм вәгазь рәвешендә уелганнар. Мәсәлән,

кебек юллар һәркемне уйландырырлык. Шулай ук

«Килдем әүвәл дөньяга горъян бән Килдекем китдекемчә улды һаман»,

— (ягъни, «шәрә килеш килдем, шәрә киттем») дигән кыска, ләкин тирән мәгънәле шигъри юллар да гыйбрәтле. Моннан, дөнья малы артыннан кууга караганда, башка максатлар өстенрәк дигән мәгънә аңлашыла.

Ташлар калып-рәвешләре ягыннан да гаҗәеп күп төрле. Әйтик, XVII йөз ташларының гомуми озынлыгы 2 метр чамасында булып, ярты өлеше җиргә батырылган. Шунлыктан, ул дәвер ташлары, күпчелек очракта, кымшанмыйча төз утырып торалар. XIX гасыр һәм XX гасыр башындагы ташларның күләмнәре кечкенәрәк һәм җиргә тирән батып тормыйлар. Шул сәбәпле, алар тотрыклы түгелләр, күпчелеге авып, кыйшаеп, тарих мәйданыннан юкка чыгып бара.

Әгерҗе районы зиратларында шәкелләре һәм язылышлары белән бер-берләренә охшаш булган аерым төркем ташлар очрый. Ягъни, бу — таш уючы һәм язучы аерым осталар булганлыгына ишарә. Мәсәлән, Салагыштагы ташларның күпчелеге берничә оста тарафыннан эшләнгән булуы аңлашыла.

Кайбер осталар ташларны алдан әзерләп, кеше исемен һәм вафат булу датасын язу өчен урын калдырып, дини-фәлсәфи гыйбарәләрне алдан ук уеп куйганнар. Андый штамп-ташлар кайчак нәкъ шул көенчә генә, ягъни ярым-әзерләнгән таш рәвешендә, кеше исемнәре һәм датасы язылмыйча гына кабер өстенә утыртылганнар. Аларга уелган 1 1 саннары, теләгән очракта, һиҗри ел исәбе яки милади ел белән төгәл датаны язып бетерү өчен әзерләнгән. Зиратларда очраган андый ташларның һәммәсен дә теркәп алмадык. Ләкин берничәсе бу китапка керде (мәсәлән, VI—10, XVI-3, XVIII-1, ХХа-25, XXIIIа-5 шифрларындагы ташлар).

Кайбер кешеләрнең үзләре исән чакларында ук исемнәрен уйдыртып ташлар әзерләп куюлары татар тарихында электән булган хәл. Мәсәлән, XVII гасыр кабер ташларында очрый торган «...үз вакытында ... куйдырды...» сүзләрен галим Һ.Йосыпов шулай аңлата. Бу җыентыкта тасвирланган кайбер ташларның да кабер иясе дөньядан киткәнче үк алдан әзерләп куелганлыгы аңлашыла (Vа—8, XIII—2). Кабер ташын исән чагында ук әзерләүгә мисал итеп Тәбәрле авылында булган бер очракны да искә алып китәргә мөмкин. Анда озак еллар мулла булып торган Мулланәҗип хәзрәт Җәләлетдин улын 1930 елда раскулачивать итеп, Архангельскига сөргенгә җибәргәндә үзенә дип алдан ясатып куйган кабер ташы бөтен мөлкәтләре белән бергә тартып алынган. Шуннан соң ул ташның кая киткәнлеге мәгълүм түгел.

Тарихи ташъязмалар шулай уалып,
юкка чыгып баралар

Тарихи ташъязма истәлекләр менә шулай уалып, юкка чыгып баралар. 2000 ел.

Тагын шунысы да бар — һәр очракта да мәрхүмнәргә кабер ташы нәкъ вафат елында куелмаган. Кайчакта 5—10, хәтта күбрәк еллар узганнан соң куелган ташлар бар. Кайбер таш текстларында бу хакта төгәл мәгълүмат теркәлгән яки ташъязманың соңрак куелганлыгы аның эшләнү рәвешеннән аңлашыла (мәсәлән, II—1, Vа—5). Хәер, моңа охшаш күренеш хәзер дә сакланып килә.

Иж-Бубый зиратындагы ташларның да уючы осталары берничә кеше булганлыгын күрергә мөмкин. Аерым осталарга нисбәтле ташлар районның төрле-төрле авылларында да очрый. Мәсәлән, 1840-1841 елларда бер үк зат тарафыннан эшләнгән ташлар Тәбәрле, Сокман, Тоба (XXI-4, XXII-4, XXIV-2) һ.б. авылларда, 1850 нче елларда икенче бер оста уйган ташлар Әгерҗе, Мордывый, Салагыш һ.б. авыл зиратларында очрады. Кайсыбер очракларда ташны уючы, язучы останың исеме дә күрсәтелгән. Шундыйлардан XVII йөз ташларында Килмөхәммәд Ишмән улының исеме күрсәтелгәнлеге алдарак әйтелгән иде. Тумышы белән Биклән авылыннан (хәзерге Тукай районында) булган, Иж-Бубыйда яшәгән Әюп Исмәгыйль улы, Морт авылының Мөхәммәтзакир мәзин Әхмәтшакир улы, Миңлегалим әл-Чистайи, Казан шәһәренең Габделбарый әл-Баруди һ.б. шундый осталар тарафыннан уелган XIX гасыр ахыры — XX гасыр башы ташлары бар. Төрдәле авылы зиратындагы ташъязма истәлекне кем уйганлыгы күрсәтелмәсә дә, аны кабер иясе Гыйззәтулла мулланың өлкән улы — Әхмәди язып куйганлыгын ачыкладык. Моңа Әхмәдинең Татарстан Милли музеенда саклана торган кулъязмасы белән кабер ташындагы язу үзенчәлекләрен чагыштырып өйрәнү нәтиҗәсендә ирештек.

Алабуга районындагы Морт авылында 2006 елда булган идек. Ул авылның ике зиратындагы эпиграфик истәлекләр (берсендә генә дә 130 таш!), нигездә, шул ук авылның мәзине Мөхәммәтзакир Шакир улы тарафыннан язылган. Кайбер ташларда ул үзенең исемен дә күрсәткән. Ләкин исеме булмаганнарының да язу үзенчәлеге, бизәкләре һәм ташның эшләнеше буенча аныкы булуы аңлашыла. Алабуга, Менделеев, Әгерҗе, хәтта Саба төбәгендә дә Мөхәммәтзакир мәзин тарафыннан эшләнгән ташларны күп очраттык. Бу останың кайчан вафат булуы безгә билгесез, Морт зиратында ул 1930 нчы елларда язган ташлар бар. Аларның кайберләре бер ягына гарәп, икенче ягына латин язуы белән уелган. Мөхәммәтзакир мәзин язган ташлар төрле шәкелдә: бик зур һәм зиннәтлеләре булган кебек, гадирәк, кечкенә һәм аз язулылары да бар.

Әгерҗе төбәгендә шәкелләре, нигездә, турыпочмаклы булган традицион ташлардан аермалы буларак, түгәрәк баганасыман рәвештәге (цилиндр кебек) ташлар да очрады. Мәсәлән, Тирсә зиратында шундый түгәрәк бер таш бар (XXIIIа—2). Ул таш хакында Марсель Әхмәтҗанов «Тирсә ташы» исеме белән язып чыккан иде²⁰. Салагыш зиратында икенче бер төрле түгәрәк шәкелдәге таш та очрады (ХХа—10). Анысы — фәкать 44 см биеклектәге, 14 см диаметрлы җыйнак таш. Язулары да үзенчәлекле итеп, винтсыман урап, өстән түбәнгә таба, таш әйләнәсе буенча язылган. Мондый рәвештәге ташлар безнең эш тәҗрибәбездә бүтән бер дә очраганы булмады. Димәк, андый калыптагы ташлар аеруча сирәк тарихи истәлекләр булып каралырга лаеклы. XIX гасыр ахыры — XX гасыр башы кабер ташларын ясау өчен материал буларак еш кына гади комташны кулланганнар. Уалучан булу сәбәпле, алардагы язулар да тиз җуелган. Элеккеге чорда кабер ташлары ясауның төрле ысуллары булган. Шуларның берсе — ташны карьердан чыгаргач та, үзле балчык кебек йомшак чагында кирәкле зурлыкта кисеп, язуларын уеп кую.

Бер гаиләдән булган яисә кардәш берничә (ике, өч яки күбрәк тә) кешегә бер гомуми кабер ташы кую гадәте дә булган. Мәсәлән, Тоба авылы зиратындагы бер ташка 1919—1926 елларда җирләнгән биш кешенең исемнәре уелган.

Кайбер авылларның зиратларында бер таш та юк, ә кайберләрендә шактый күп. Мәсәлән, Иж-Бубый авылындагы ике зиратта 52, Салагыш авылындагы өч зиратта барлыгы 51 ташъязма теркәдек. Вакыт-заман, тарихи чор җәһәтеннән караганда, Әгерҗе төбәгендә иң күп таш куелган еллар — 1891, 1892 һәм 1897. Бу өч елда куелган җидешәр таш сакланган.

Тарихи яктан аеруча кызыклы, информатив яктан бай ташлар да сакланган Әгерҗе төбәгендә. Мәсәлән, мәшһүр педагоглар, дин галимнәре һәм иҗтимагый эшлеклеләр — бертуган Габдулла, Гобәйдулла һәм Мөхлисә Бубыйларның әтиләре Габделгалләм хәзрәтнең вафат елы тәгаен мәгълүм түгел, чыганакларда да төрле даталар күрсәтелә иде. Иж-Бубый авылының «Яңа зират»ында иңе-буе 1 метрга якын зурлыктагы массив аскуймасы белән бергә ауган гранит таш мәшһүр мөдәрриснең каберенә куелган булган. Озак еллар җирдә яту сәбәпле, язуының аерым урыннары уалган. Бер метрдан артык биеклектәге бу мәһабәт ташка Габделгалләм хәзрәтнең, 45 ел укыту эше белән шөгыльләнеп, 67 яшендә 1903 елда вафат булуы теркәлгән (VI—15). Хәзер ул таш Иж-Бубый мәктәбе укытучылары һәм укучылары тырышлыгы белән торгызып куелган.

Төрдәле зиратындагы ташъязма истәлектә Гыйззәтулла мулланың шул авылда 44 ел имамлык иткәнлеге уелган.

Әгерҗе зиратында да 34 ел һәм 25 ел мөгаллимлек иткән муллаларның (1904 елда 66 яшендә вафат булган хаҗи Мөхәммәд Фәхреддин улы һәм 1924 елда вафат булган Хәбибрахман мулла Габдеррәфыйк улы) кабер ташлары ачыкланды.

1883 елның апрелендә Русиядә яңа патша — император Александр III нең тәхеткә утыру тантанасына барганда юлда вафат булып, Салагыш зиратында җирләнгән Казакъ ыругының Урта Җүз хакиме Нөгәр бәкнең ташы аерым игътибарга лаек.

Әгерҗе төбәгенең күренекле имамнарына, хаҗиларына куелган ташлар күп очрый. Ташларга аларның Бохарада, Мәккәдә һ.б. урыннарда белем алганлыклары да язылган. «Имам» һәм «мулла» дигән сүзләр уелган ташлар барлыгы егерме²¹. Шул ук мулла мәгънәсендә элеккерәк гасырларда кулланылган «хафиз» сүзе уелган ике таш бар. Берсе — Салагыштагы 1658 елгы ташны уйган Теләш улы Дусмәт хафиз исеме язылганы, икенчесе — Наҗар авылында Уразмөхәммәт Исәк хафиз улына куелган таш. Исәк хафиз дип язылуыннан аңлашылганча, мәрхүмнең атасы мулла, укымышлы зат булган. Ә «хаҗи» сүзе уелган ташлар барлыгы унбер²².

Тирсә, Мордывый һәм Наҗар зиратларындагы Бикмаев, Моратов, Алкин, Юнысов, Еникиев кебек татар алпавытлары, морзалар һәм дворян нәселләренә куелган ташлар аеруча кызыклы. «Морза» һәм «мирза» титуллары язылган ташлар барлыгы унау²³, ә «бикә» титуллылар алтау (XVII—5, XXIIIа—1, XXIIIа—11, куш.—5, куш.—6, куш.—9). Ләкин мондый титул-дәрәҗәләр ташларда һәрвакытта да уелмаган. Безнең төбәктә яшәгән әлеге морзалар — татар алпавытлары нәселләренең төп башлангычы, Россия тарихында мәгълүм шәхес Котлымөхәммәт Тәфкилев исеме белән бәйле. Аның Тирсә зиратында булган үз кабере хәзер билгесез, кабер ташы сакланмаган. Ләкин аның турында ышанычлы чыганаклардан тупланган мәгълүмат китапка кертелде. Бу уңайдан Тәфкилевләргә бәйле бер мәсьәләгә тукталып үтмичә мөмкин түгел. Тәфкилевләр токымының бер тармагы, чынлап та, христианлык кабул иткәнлеге тарихта мәгълүм. Ләкин Тирсә волостендә җир һәм крепостной (кол) татар крестьяннары биләгән алпавыт Тәфкилевләр мөселман динендә булганнар. Әмма, рус хезмәтендәге «йомышлы татарлар» булганлыктан, параллель рус исемнәре дә йөрткәннәр. Тарихчы С.Алишев үзенең элеккерәк²⁴ хезмәтләрендә (менә шул русча исемнәренә нигезләнеп булса кирәк) чукынган булганнар дип хаталанып язуы нәтиҗәсендә, фәнни хезмәтләрдә бу ялгыш фикер бер китаптан икенчесенә күчеп килә. Үзебезнең татар галимнәре дә, чит илләрдәге белгечләр дә шул хатаны кабатлап киләләр. Әлеге ялгыш караш фәнни хезмәтләрдән матур әдәбиятка да күчте. Мәсәлән, Җәмит Рәхимовның «Батырша» романында (1994) К.Тәфкилев христиан буларак тасвирлана (31, 67 һ.б. битләр). Әдибә Фәүзия Бәйрәмованың «Баһадиршаһ» исемле әдәби-документаль романында да (Казан, 2006, 147-148 битләр)

Тәфкилев чукынган итеп сурәтләнә. Бу ялгыш хәтта Татар энциклопедиясенә дә кереп урнашкан²⁵. Тарих фәннәре докторы Фәйзелхак Ислаев та үзенең гыйльми хезмәтләрендә Тәфкилевне чукынган татар морзасы дип, берни белән дә расланмый торган сүзләр яза²⁶. Ислаевның бу хезмәтләре басылганчы үзара әңгәмәбездә ул хәлнең дөрес түгеллеген дәлилләр белән аңлатсак та, галим әфәнде сүзебезгә колак салмады. Тирсә волостендәге татар крестьяннары баш күтәрүләренең, канкойгыч көрәшләренең төп сәбәбен ул, имеш, Тәфкилевнең христиан булуында күрә икән. Әйтерсең лә, Иж буе төбәген тетрәткән низаглар дини каршылык аркасында чыккан. Гүяки, рус империясенә хезмәт иткән мөселман татар алпавытлары бик кешелекле булган да, бер үк халык-милләт эчендә сыйнфый каршылыклар булмаган. Фаҗиганең иң аянычлы ягы да нәкъ шунда — татар белән татар бәрелешендә шул. Ф.Ислаев, үз фикерен дәлилләп, император Петр Беренченең чукынмаган татар морзаларын җирләреннән һәм крестьяннарыннан мәхрүм итәргә дигән фәрманнарына таяна. Югыйсә, һәр закон-кануннан да чыгармалар элек тә булган. Өстәвенә, Тәфкилевләрнең мөселман динен саклаганлыклары турында тарихчы И.Гыйләҗев тә, Э.Нигъмәтуллин да язганнар иде.

Бу мәсьәләгә киңәеп тукталуыбызның сәбәбе бары тик тарихи дөреслекнең бозылмавын теләүдән. Югыйсә, Тәфкилевләрнең дә, безнең якта булган бүтән татар алпавытларының да сагынып сөйләрлек кылган гамәлләре юк дәрәҗәсендә. Алар золымыннан җәфаланганнарның оныклары, күпме вакытлар үткән булса да, ата-бабалары боярлардан (Әгерҗе ягында алпавытларны гасырлар буе шулай дип йөргәннәр) күргән җәфаларны әле дә әрнеп сөйлиләр.

Элекке алпавыт коллыгыннан азат булган татар авылларындагы хуҗалык берләшмәләреннән берсе, XXI гасырда да нәкъ менә шул тарихи халәтне — борынгы бабалары крепостной булмыйча, алпавытларга каршы аяусыз көрәшкәнлекне күздә тотып, соңгы елларга кадәр «Иркен» дигән исем йөрткән икән — үз диндәшеңнән сыйнфый изелүнең бу төбәктә ни дәрәҗәдә үзәккә үткәнлеге күренеп тора.

Әгерҗе ягындагы алпавытларның иң шәфкатьсезе Котлымөхәммәт Тәфкилевнең Тирсәдәге мөселман зиратына җирләнеп, мөселманча язып куелган ташы да булганлыгы — аның чукынмаганлыгына төп дәлилләрнең берсе. Аның хатыны Хәдичә бикә Оренбург янындагы Татар Каргалысы авылының мөселман зиратында җирләнгән, кабер ташы билгеле. Котлымөхәммәтнең 1771 елда дөнья куйган кызы Зөләйха бикә Казандагы татар зиратында, 1773 елда үтерелгән улы Йосыф мирза Бәйрәкә авылындагы (хәзер Ютазы районында) мөселман зиратында җирләнгәннәр. Алар турында тулырак мәгълүмат бу китапның «Кушымта» өлешендә бирелде. Менә бу фактлар, шулай ук безнең төбәктәге Тирсә, Мордывый, Наҗар авылларындагы морзаларның каберләрендәге ташъязмалар — Әгерҗе төбәге татар морзаларының чукынган булмаганлыгын һәм Тәфкилевнең үзе дә, гаиләсе дә Ислам динен тотканлыкларын ачыктан-ачык күрсәтә. Болар белән килешмәүче, тарихыбызны урыс патшаларының фәрман-кануннары буенча фаразлаучы замана галимнәребез тагын да булса, алар рәхим итеп безгә православие динендәге кешеләрне мөселман зиратларына җирләргә рөхсәт биргән әмер-фәрманнарны да табып күрсәтсеннәр. Ата-бабаларыннан килгән гадәт буенча, хөкүмәт даирәсендә һәм рәсми кәгазьләрдә Александр Петрович дигән русча исем йөрткән, 1865-1885 елларда мөфти булып торган Сәлимгәрәй хаҗи Тәфкилев мисалын алар ничек аңлатырлар икән?! Әстәгъфирулла, ул чукынган мөфти һәм хаҗи булып чыгамыни?! Тәфкилевләр үзләре генә түгел, ә бөтен гаилә җәмәгатьләре дә (хатыннары һәм балалары) рәсми кәгазьләрдә русча исемнәр белән язып йөртелгәннәр. Мәсәлән, Шаһингәрәй Йосыф улы Тәфкилевнең хатыны Зөләйха үз биләмәсендә булган Балтач, Биектау һәм Тоба авылларында яңа мәчетләр төзетергә рөхсәт сорап 1826 елда патша исеменә русча язган үтенечендә дә исемен «Елисавета Тевкелева» дип күрсәткән. Югыйсә, үтенеченең башында ук бу гамәлгә аны, мөселман динен тотучы буларак, иманы кушуын һәм шәригать кануннары таләп итүне турыдан-туры әйткән.

Ташъязмаларның күпчелеге, гомумән, теге яки бу җәһәттән тарихи әһәмияткә ия истәлекләр. Арада медицина хезмәткәрләренә, ягъни фельдшерларга куелган ташлар да бар. Мәсәлән, Кыдырлы зиратында фельдшер Муллахмәд Моратовка (1887 елда вафат), Иске Эсләктә фельдшер Фәрхетдин Габделмәневкә (1915 елда вафат) куелган ташлар очраттык. Соңгысы, башка барлык ташлардан аермалы буларак, рус телендә язылган. XX гасыр башында татар зиратларына куелган, рус телендә язылган ташлар безнең эш тәҗрибәбездә бүтән очраганы юк.

Ватандашлар сугышы чорында, төгәлрәге 1919 елның 30 мартында, өчесе бер көндә атып үтерелгән Хәсәнетдин һәм аның ике улы — Имаметдин белән Мөхәммәдетдиннең дә Салагыш зиратындагы кабер ташлары дәһшәтле тарихи вакыйгалар истәлеге булып тора. Архив материалларыннан күренгәнчә, 1919 елның 25-31 март көннәрендә Салагыш авылының 16 кешесе җәзалап (атып, асып һәм кыйнап) үтерелгән.

Сүзебезне йомгаклап, шуны әйтергә кирәк: комплекслы тикшеренүләр татар зиратларында тарихи әһәмияткә ия әүвәлге кабер ташларының шактый күп санда сакланганлыгын күрсәтте. Әгерҗе районында теркәлгән эпиграфик истәлекләрнең гомуми саны 230 булуы — моңа ачык дәлил. Бәхәссез ки, алар — тарихны өйрәнү өчен биниһая әһәмиятле чыганаклар, искиткеч кыйммәтле рухи-мәдәни мирасыбыз ядкәрләре. Әгерҗе төбәгендәге эпиграфик тикшеренүләребез турында моңарчы матбугатта язып килгән идек²⁷.

Әгерҗе төбәгендә тикшеренү эшләребезне башкаруда якташларыбыз: күренекле затлар — Фуат Садыйков, Чыңгыз Мусин, Габдулла Галиев, Илтөзәр Сәлимгәрәев, Рәмзия Хәлиуллина, Шамил Заитов, район хакимияте идарәсе хезмәткәре Рифкать Хаҗиев, Кодаш җирле үзидарә Советы рәисе Фәнис Шакиров, Кодаш авылының Мөхәммәтдин ага Сәләхиев, Көчек авылының Мәгъсүм Низамбиев, Исәнбай авылының Миргалим Шәяхмәтовлар гаиләсе, Яңа Бәзәкә авылының Фирдәвес Уразманов, Салагыш авылының Кәфия ханым Тукаева һәм аның Казанда яшәүче улы — Бөтендөнья Татар конгрессының идарә әгъзасы Марс әфәнде Тукаев, Казан шәһәрендә яшәүче Чыңгыз Хәлилов, Барҗы-Омга авылының Муллаян абый Муллахмәтов, Тукай авылының Фәйзрахман Борһанов, Тәбәрле авылының Өлфәт, Рафил, Рәшит һәм Илфат Мәрдановлар, Рафис Гәрәев, Тирсә авыл җирлеге башлыгы Ләйсирә Нәфыйкова, тарих укытучысы Тәнзилә Халикова зур ярдәм күрсәткән иделәр. Казан дәүләт университеты студенты Гөлнара туташ Садыйкова безнең үтенечебез буенча Ютазы районының Бәйрәкә авылы зиратындагы Йосыф мирза Тәфкилевнең кабер ташын фотога төшереп бирде. Исемнәре аталган һәркемгә ихлас рәхмәтләребезне җиткерәбез.

* * *

Бу китап-җыентыкка Әгерҗе районындагы татар авылларында һәм Әгерҗе шәһәренең татар зиратында безнең тарафтан өйрәнелгән барлык ташлар турында да мәгълүмат кертелде. Һәрбер ташның без күргән вакытта укырга мөмкин булган текстлары (сүзләре үзгәртелмичә, юлын юлга туры китереп) бирелде. Таштагы язылу үзенчәлекләрен мөмкин кадәр төгәлрәк саклау максатыннан, үзләрендә язылганча бирергә тырыштык. Мәсәлән, дөнйа (дөнья), йәш (яшь), йыл (ел), үктәбер (октябрь), фибрал (февраль) һ.б. Шуның кебек үк, гарәпчәдәге үзенчәлеген дөресрәк бирү максатыннан Әхмәд, Мөхәммәд, Сәйфеддин рәвешендә, хәзерге язудагы «т», «тд» урынына «д», «дд» хәрефләре белән яздык.

Кабер ташларының кайберләрендәге тоташтан диярлек яки өлешчә гарәп телендә, сирәк булса да, фарсыча язылган текстларның төгәл тәрҗемәләрен бирүне максат итеп куймадык. Аларда яшәү-үлем фәлсәфәсе, фани дөнья белән мәңгелек дөнья хакында, игелек, изгелек, иман турындагы тирән мәгънәле сүзләр язылган. Еш кына Коръән сүрәләреннән өзекләр, Аятел-көрси яисә Мөхәммәт(саллаллаһы галәйһи вәссәлләм)нең изге хәдисләре, кайчак гарәп телендәге мәкальләр һәм әйтемнәр һ.б. гыйбарәләр кулланылган. Мондый гарәби текстлар ялгыш һәм хаталы да уелган. Элекке татар галимнәре дә ташларга хаталы язу бәласенә борчылуларын белдереп килгәннәр. Мәсәлән, тарихчы, дин галиме, педагог Ризаэтдин Фәхретдин бер мәкаләсендә болай дип яза: «Безнең арабызда кабер ташларына гарәпчә язу гадәте таралган. Оренбург, Уфа, Казан шәһәрендәге каберлекләрдә гарәпчә язылган язулар бик күп күрелә. Бу да тиешсез эш. Кабер ташлары нотык вә хөтбәләр язылачак дәфтәрләр, матур язу күнегүләре өчен кара такталар түгел. Шуның өчен мәрхүмнең исеме, гаилә вә фамилиясе дөрес язылу, туу һәм вафат көннәре хатасыз теркәлү җитә. Моның өчен иң яхшысы — үз телебез булган төрки-татарча язу. Бигрәк тә, гарәп телендә язылган ташларда ялгышлар бик күп була. Читтән килгән мосафирлар яки Бартольд кебек Шәрыкне өйрәнүче галимнәр күреп: «Бу мәмләкәт мөселманнары арасында кабер ташларына гына дөрес язарлык та гарәпчә белүчеләр юк икән», — дигән бер фикернең урнашуына сәбәп була. Чөнки алар ул язуларны кемнәр язып биргәнен белмәгәнгә, шул хактагы кимчелекләрне бөтен мөселманнарның өсләренә ташларга мәҗбүрләр. Уфаның беренче Җамигъ мәчете янында Сәлимгәрәй мөфти Тәүкилев каберенә куелган ташны беренче мәртәбә күрүемдә үзем дә: «Шушы Уфа шәһәрендә мөфти төрбәсенә куела торган ташны гына да дөрес язарлык адәм булмаган икән», — дип гөнаһка төшкән идем. Әгәр дә үзебезчә язылса, дөрес язылыр, ялгыш булса да берәр сылтау табылыр иде. Гарәпчәнең ялгышы исә, фабрикаларның тамгалары кебек күренеп, хәтта күзләрнең эчләренә кереп торуыннан яшерергә дә берәр төрле сәбәп табып булмый»²⁸.

Гарәп-фарсы сүзләрен генә түгел, хәтта татарча сүзләрне, кеше исемнәрен язганда да хаталы язылган ташлар бар. Без ташлардагы хаталы язылышларны, мөмкин булган очракта, китапта төзәтеп бирергә тырыштык. Ә гарәп һәм фарсы сүзләре безнең тарафтан да хаталы калдырылган булса, фәһемле затлар дөресләп укырлар дип өметләнәбез.

Кабер ташларына хаталы язу димәктән, элекке чорда камиллеккә омтылыш алай да күпкә югарырак торган. Чөнки элекке замандагылар белән чагыштырганда, зиратлардагы хәзерге ташларның хата-ялгышлары чәчләр үрә торырлык дәрәҗәдә күп.

Гарәп язулы элекке татар-мөселман кабер ташларында тыныш билгеләре куелмаган. Шуңа күрә без дә җыентыктагы эпиграфик текстларга тыныш билгеләрен өстәмәдек.

Күп кенә ташларның иң югары өлешендә «Бисмилләһир-рахманир-рахим», «Лә иләһә иллә Аллаһы Мөхәммәд рәсүлуллаһ» кебек гыйбарәләр туграсыман уеп язылган булганнар. Андый очракларга махсус искәрмәләр бирдек. Туграсыман дигәнебез — сүзләрне аеруча зиннәтләп, нәфисләп, хәрефләрне һәм гыйбарәләрне гарәп язуының үз кагыйдәләре кысасында чорнап-чуарлап язу дигәнне белдерә. Туграсыман уелган гыйбарәләр тагын да серлерәк һәм илаһирак күренәләр.

Китапның ахырында кабер ташлары текстларында аеруча еш кулланылган гарәпчә гыйбарәләр, сүзтезмәләр һәм аерым сүзләрнең сүзлекчәсе тәкъдим ителде.

Тарихи төгәллек өчен һәр ташның да үлчәмнәрен: иңен-буен (киңлеген-биеклеген) һәм калынлыгын күрсәтеп баруны кирәк дип таптык. Без теркәп алган ташлардан иң зурысының биеклеге 144 см, киңлеге 42 см һәм калынлыгы 30 см (I—4), ә иң кечкенәсе (түгәрәк шәкелдәге ташларны исәпкә алмаганда) 23 х 15 х 20 см (IV—1). Ташларда гарәп язулары ике төрле ысул белән: уеп яисә күпертмә итеп язылганнар. Борынгырак чордагы ташлар, гадәттә, күпертмә хәрефлеләр. Ләкин соңгырак дәвердә дә ара-тирә андый ысул кулланылган. Ике ысулны да кулланып язылган ташлар да бар. Һәр ташның текстын тасвирлаган урында җәя эчендәге (уйма язулы) яки (күпертмә язулы) дигән сүзләр таш текстының шул үзенчәлеген белдерә. Сүз уңаеннан әйтеп китик, элекке чорларда ташларны төрле төскә буяу гадәте дә булган. Мәсәлән, хәрефләр һәм язулар аерым бер төрлегә, бизәкләре икенче, ә ташның өслеге өченче төскә буялган ташлар очрый. Дөрес, күбесенең буяулары инде уңып беткән, чалымнары гына шәйләнә.

Иске ташъязмаларда ел исәбе һиҗри (мөселман) һәм милади (европача) календарь буенча күрсәтелгән. Күпчелек ташларда бер төрле генә ел исәбе күрсәтелгән булса, кайберләрендә еллар ике төрле календарь белән параллель бирелгән. Бары тик һиҗри буенча гына язылган очракларда, ул елның милади буенча кайсы елга туры килүен искәртеп бардык.

Китапта бөтен ташларның да фоторәсемнәре бирелмәүнең сәбәпләре берничә. Беренчедән, ташларның бик начар сакланган булуы. Кайбер ташларның язуларын шәйләп-күреп уку мөмкин дә түгел, алар фәкать бармак битләре белән йөртеп, гаять авырлык белән генә укылдылар. Андый ташларның фоторәсеменнән дә берни күреп булмый. Икенчедән, экспедициядә йөргәндә үзебезнең техник җиһазлар (ягъни, яхшы фотоаппаратлар) белән тәэмин ителмәгән булуыбыз һәм начар һава шартлары белән аңлатыла. Алай да, һичьюгы чалымнары булса да күренсен дип, кайбер начар сыйфатлы фотолар да китапка кертелде. Шуңа күрә, фотоларның сыйфатлары өчен алдан ук гафу үтенеп куябыз.

Кабер ташларының язулары кубып-уалып төшкән урыннары яисә җир астында булулары сәбәпле укылмаган өлешләре китапта өч нокта (...) белән билгеләнде. Ә кайбер танылыр-танылмас сүзләрне, кеше исемнәрен яисә ташны уючы тарафыннан ялгыш төшереп калдырылган хәрефләрне, шулай ук сүзләрнең аерым өлешләрен үзебез дөрес дип тапканча өстәгәндә, андый өстәмәләр, фән даирәсендә кабул ителгәнчә, квадрат җәяләр [ ] эчендә бирелделәр.

Кабер ташларына исемнәре уелган кайбер затлар турында үзебезгә билгеле булган өстәмә мәгълүматларны да, астөшермәдә кыскача әйтеп китүне кирәк дип таптык. Әмма бөтен шәхесләргә дә искәрмә бирү максатын куймадык, бары тик үзебез белгәннәренә генә тукталдык. Чөнки төбәк һәм авыл тарихлары өчен аларның әһәмияте, һичшиксез, бар. Кем өчендер вак булып тоелган деталь дә, үз урынына күрә гаять файдалы булып чыга. Тарих дигән гаҗәеп бай дөньяның серләре кечкенә бөртекләрдән туплана да инде. Бүген нәрсәгәдер илтифат итүчеләр булмаса да, киләчәктә файдасы тияр, иншалла.

Безнең тарафтан күреп укылмасалар да, Әгерҗе районы авылларындагы зиратларда элек булган, ләкин хәзергә кадәр сакланмаган ташлар турындагы мәгълүматлар да бу җыентыкка кертелделәр. Аларның һәрберсе турында үзебез таба алган кадәр хәбәрләрне тулаем бирергә тырыштык һәм аларның кайдан алынуы турындагы чыганакларны күрсәттек. Мондый төр ташъязмалар, кайсы авылга бәйле булуына карап, без күреп өйрәнгән ташларны тасвирлаганнан соң, шул ук авыл кысаларында бирелде.

Китапта иң башта Әгерҗе шәһәренең, аннары алфавит тәртибендә бүтән авылларның эпиграфик истәлекләре тасвирландылар. Һәр торак пунктка шартлы рәвештә рим цифры белән номер куелды. Ә торак пункттагы ташлар махсус сан (авылны белдерүче рим цифры һәм ташның тәртип саны) белән билгеләнделәр.

Һәрбер торак пункт эчендә тасвирламаларның бер-бер артлы килү тәртибендә ниндидер сер яки эчке мәгънә юк. Алар үзебезнең беренчел эш блокнотларыбызда теркәлгән (гадәттә, зиратка кергәч тә, беренче очраган ташны язып кителгән) тәртиптә биреләләр.

Кайбер торак пунктларда берничә зират булган очракта авылның бер зираты аерым рим саны белән билгеләнеп, икенче зираты шул ук рим санына «а» хәрефе кушып күрсәтелде.

Бу китапта кайбер авылларның зиратлары тасвирланмаган икән, димәк, аларда фәнни әһәмияткә ия дип исәпләнерлек гарәп язулы ташъязма истәлекләр сакланмаган дигән сүз.

Әгерҗе ягы белән бәйле шәхесләрнең чит шәһәрләрдә һәм төбәкләрдә куелган кабер ташлары турында мәгълүматлар китапның кушымта өлешендә бирелде. Анда барлыгы 9 ташъязма турында язылды.

Җыентыкның ахырында махсус өстәмә күрсәткечләр: тасвирламаларда исемнәре телгә алынган шәхесләрнең, атамалары күрсәтелгән торак пунктларның исемлекләре урнаштырылды. Алар аерым шәхесләр һәм авыл-шәһәр тарихлары белән кызыксынучыларның эшләрен җиңеләйтү өчен тәкъдим ителә.

* * *

Бу китап тәэсире белән күпләр үз кан-кардәшләренең кабер ташларын зиратлардан табып, тирәсен чистартып, ташын төзәтебрәк куяр, ихластан багышлап догасын кылыр. Туган-тумачасы булмаса да, тарихи ядкәрләрнең кадер һәм кыйммәтләрен аңлап, киләсе буыннарга да уалмыйча-ватылмыйча ирешүен хәстәрләр. Һәрхәлдә, без шундый теләктә һәм өметтә калабыз. Аллаһының рәхмәте киң бит, арабызда игелекле затлар бар, әлхәмделилләһи. Әүвәлге тарихи ташларны җил-давылдан, ватылудан саклауның менә дигән бер мисалын Менделеев районының Песәй авылы зиратында күрдек. Анда XVII гасыр кабер ташына тимер-калайдан кием ясап кигерткәннәр. Уңайлы да, җиңел дә. Кирәк чагында күтәреп кенә ачасың. Аның фоторәсеме «Мәйдан» (Яр Чаллы) журналындагы мәкаләбездә (2006 ел, № 8) бирелде. Зирәк якташларыбыз моны үрнәк итеп тә алырлар, башкачарак ысулларын да табарлар әле. Шәт, сер бирмәсләр.

Бу китаптан үзләренең нәселдәшләрен, элеккеге әби-бабаларының исемнәрен, ташларының рәсемнәрен табып куанучылар булыр. Андый бәхетле бәндәләр белән без дә бергә сөенәбез, тырышып эшләгән хезмәтебез бушка китмәгәнлеген дә тоябыз. Уртак Шатлыкларыбыз бу китапта исемнәре искә алынган һәркемнең рухларына изге дога булып ирешсә иде, амин!

³ Материалы по статистике Вятской губернии. Т. VII: Сарапульский уезд. Ч. II: Подворная опись. — Вятка: Издание Вят. губ. земства, 1892. — С. 53.

⁴ Гайнетдин Әхмәрев: тарихи-документаль җыентык / төз. Р.Мәрданов, Р.Миңнуллин, Э.Сәлахова. — Казан: Хәтер, 2000. - Б.187.

⁵ «Шура» журналы (Оренбург). — 1915. — № 2. — Б. 34.

⁶ «Мәгариф» журналы. - 1927. - № 12. - Б. 92.

⁷ Генинг В.Ф. Археологические памятники Удмуртии. — Ижевск: Удм. кн. изд-во, 1958. — С. 162.

⁸ Ахметзянов М. О лексике татарских эпитафий XVII—XVIII вв. // Историко-лингвистический анализ старописьменных памятников. — Казань, 1983. — С.75-83.

⁹ Әхмәтҗанов М. Тирсә ташы // Мирас. — 1991. — №1. — Б.84-86.

¹⁰ Казан утлары. - 1997. - № 12. - Б. 143-153.

¹¹ Фәхретдин Р. Асар. Беренче җилд, алтынчы җөзъэ. — Оренбург, 1904. - Б. 265.

¹² Гайнетдин Әхмәрев: тарихи-документаль җыентык / төз. Р.Мәрданов, Р.Миңнуллин, Э.Сәлахова. — Казан: Хәтер, 2000. - Б.187.

¹³ Әхмәтҗанов М. Тирсә ташы // Мирас. — 1991. — №1. - Б.84-86.

¹⁴ Юсупов Г. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.; Л., 1960. - С. 27.

¹⁵ Ахметзянов М. О лексике татарских эпитафий XVII—XVIII вв. // Историко-лингвистический анализ старописьменных памятников. — Казань: Казанский филиал АН СССР, 1983. - С.75, 80.

¹⁶ Әхмәтҗанов М. Татар халкы оешуда нугайларның катнашы // Идел. - 1992. - № 3/4. - Б. 64.

¹⁷ Материалы по статистике Вятской губернии. Т. VII: Сарапульский уезд. Ч. II: Подворная опись. — Вятка: Издание Вят. губ. земства, 1892. — С. 53.

¹⁸ Ахметзянов М. О лексике татарских эпитафий XVII—XVIII вв. // Историко-лингвистический анализ старописьменных памятников. — Казань, 1983. — С.75-83; Әхмәтҗанов М. Татар кулъязма китабы. — Казан: Татар, китап нәшр., 2000. — Б.16.

¹⁹ Әхмәтҗанов М.. Тарихи чыганаклар // Идел. — 1994. - № 2. - Б. 64-65.

²⁰ Әхмәтҗанов М. Тирсә ташы // Мирас. — 1991. — №1. - Б.84-86.

²¹ I-4, I-7, II-2, Vа-8, VI—15, VIа-13, XI-2, XIII-2, ХХ-2, ХХ-5, ХХа-5, ХХа~6, ХХа-10, ХХа-11, ХХа-12, ХХа-13, XXI-13, XXIIIа-4, XXIIIа-8, XXV-1, куш.-8 шифрлары белән билгеләнгән ташлар.

²² I-1, I-4, I-5, I-14, VIа-32, XIII-2, XV-5, ХХа~6, XXI—10, XXII—1 шифрлары белән билгеләнгән ташлар.

²³ XV-3, XV-5, XVII-3, XVII-4, XVII -5, XXIIIа-1, XXIIIа-2, XXIIIа-10, XXIIIа-11, куш.-7.

²⁴ Алишев С. Классовая борьба татарских крестьян Терсинской вотчины Тевкелевых в XVIII веке // Тезисы докладов научной конференции молодых ученых / АН СССР. КИЯЛИ им. Г. Ибрагимова. - Казань, 1967. - С. 68; Алишев С. Татары Среднего Поволжья в Пугачевском восстании. — Казань: Татар. кн. изд-во, 1973. — С. 21.

²⁵ Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Ин-т Татар, энцикл., 1999. — С. 571.

²⁶ Ислаев Ф. Ислам и православие в России: от конфронтации к веротерпимости. Век XVIII. — М.: ООО «ТИД Русское слово — РС», 2004. — С. 89; Ислаев Ф. Восстание Батырши. Год 1755. — Казань: Изд-во «Фән» АН РТ, 2004. — С. 9; Ислаев Ф. Батырша восстаниесе. 1755 ел: тарихи очерк. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2005. — 8, 95 битләр.

²⁷ Мәсәлән, шуларның кайберләре: Мәрданов Р., Һадиев И. «Каберләрне зиярәт кылыгыз, ахирәтне исегезгә төшерер» // Әгерҗе хәб. — 2000. — 13, 17 окт.; Мәрданов Р., Һадиев И. Яшәсәң дә җиһанда бер заман... // Мәдәни җомга. — 2001. — 23 нояб.; Мәрданов Р., Һадиев И. «Таш архив» серләре // Гасырлар авазы=Эхо веков. — 2002. — № 3/4. — Б. 65-75. — (Бу мәкаләбезне шул ук исем белән «Иман» газетасы да 2007 елгы 10 нчы санының 5—7 битләрендә күчереп бастырды); Мәрданов Р., Һадиев И. «Яшәсәң дә җиһанда бер заман...» // Әгерҗем — йөрәк җырым. - Казан, 2004. - Б. 70-77.

²⁸ Р.Фәхретдин. Габдессәлам мөфтинең хәтер дәфтәре // Шура. - 1913. - № 18. - Б. 555-556; Автор үзенең мәкаләләрендә һәм хезмәтләрендә «Тәүкилев» язылышын кулланган. Без исә фәнни әдәбиятта урнашкан гадәт буенча «Тәфкилев» дип яздык. Кайбер авторлар «Тәвкилев» рәвешен дә куллана.

Әгерҗе төбәгенең ташъязма истәлекләре - Эчтәлек