XVII гасыр татар эпитафияләренең үзенчәлекле төркеме турында

И.Г. Һадиев (Казан)

Эпиграфик истәлекләр - рухи мирасыбыз хәзинәләре арасында иң бай катламнарның берсе. Татар халкы тарихын өйрәнүдә кыйммәтле фәнни чыганак буларак та аларның әһәмияте бәхәссез, - бу галимнәр тарафыннан күп мәртәбәләр расланды. Татар эпиграфик истәлекләре дигәндә, беренче чиратта, бу истәлекләрнең зур күпчелеген тәшкил итүче кабер ташлары күздә тотыла. Урта Идел буенда яшәгән мөселман татарларның бабалары - безнең бабаларыбыз - XIII гасырдан башлап зиратларда кабер өстенә язулы ташлар куйганнар. Шул дәвердән бирле татар халкы яши торган һәр төбәктәге күпсанлы зиратларда дистәләрчә мең ташъязма саклана. Күренекле тарихчы галим, академик Миркасыйм Госманов бер мәкаләсендә мондый зиратларны үзенчәлекле «таш архивлар» дип атаган иде.¹ Борынгы чорлардан башлап, XX гасыр башына кадәр кабер ташларында вафат булган шәхескә бәйле рәвештә милли тарихыбызның аерым бер фактлары, халыкның мәдәни һәм әхлакый үсеш дәрәҗәсе чагылыш тапкан. Ташъязмалар хәбәр иткән тарихи-документаль мәгълүматлар башка төрле чыганаклардан алынганнарына бик саллы өстәмә, аерым очракларда эпитафияләр үзләре үк күпкырлы мөстәкыйль чыганаклар рәтенә кертелергә лаеклар. Халкыбыз тарихын өйрәнүнең кайбер бәхәсле мәсьәләләрен хәл итүдә комплекслы эпиграфик тикшеренү эшләренең роле зур.

Казан ханлыгы җимерелгәннән соңгы дәвердәге, ягъни XVI-XVII гасырлардан алып XX йөз башына кадәрге меңләгән татар кабер ташлары гыйльми җәһәттән аз тикшерелгән.

Соңгы елларда без - шушы мәкаләнең авторы һәм филология фәннәре кандидаты, археограф Р.Ф. Мәрданов - махсус экспедицияләр оештырып, Татарстанның берничә районындагы элекке кабер ташларын комплекслы өйрәнү һәм теркәү эшләрен башкардык². Әлеге экспедицияләрдә татар эпитафияләренең XVII гасырга, дөресе аның II яртысына, караган кызыклы бер төркеме белән танышырга туры килде. Калып-кыяфәтләре, үлчәмнәре, чәчәк-үсемлекләр төшереп ясалган үзенчәлекле бизәкләре, текстларының эчтәлеге һәм өслектә урнашу тәртибе, ниһаять, безнең көннәргә кадәр чагыштырмача әйбәт сакланышлары белән дә бер-берсенә охшаш булган әлеге кабер ташларының ясалуы һәм язып куелуы да бер үк шәхес исеме белән бәйле. Эпитафияләрнең күбесендә останың исеме күрсәтелгән дә. Ул - Килмөхәммәд Ишмән улы, XVII гасырның күренекле татар хаттаты (каллиграф, матур язучы) һәм ташъязмалар уючы. Фәнни әдәбиятта аның турында мәгълүматлар күп түгел³. Күренекле эпиграфист галим Һарун Йосыпов үзенең «Введение в булгаро-татарскую эпиграфику» дигән мәгълүм хезмәтендә бу шәхеснең исемен «Мөхәммәд Асман (Ашман?) улы» дип, ялгыш укылышта бирә⁴.

Түбәндә безнең тарафтан теркәп алынган, текстлары укылган Килмөхәммәд Ишмән улы ташларының исемлеге китерелә:

1. 1671 елгы кабер ташы - Саба районы Олы Нырты авылы зиратында Чирүче угылы Килмөхәммәд исемле кешегә куелган, үлчәмнәре - җир өстендәге биеклеге 94 см. х киңлеге 48 см. х калынлыгы 20 см;

2. 1675 елгы таш - Балтач районы Бөрбаш авылы зиратында Көчек угылы Туктаргалигә куелган, үлчәмнәре - 96 х 44 х 19 (см);

3. 1676 елгы таш - Кукмара районы Ятмас Дусай авылы зиратында Кадыйр Мөхәммәд мулла угылына куелган, үлчәмнәре - 91 х 46 х 22 (см);

4. 1676 елгы таш - Әгерҗе районы Тоба авылы зиратында Багыш Исәнкилде угылына куелган, үлчәмнәре - 107 х 51 х 27 (см);

5. 1677 елгы таш - Әгерҗе районы Чишмә авылы зиратында Сармөхәммәд Бакай угылына куелган, үлчәмнәре - 95 х 49 х 20 (см);

6. 1679 елгы таш - Әгерҗе шәһәре зиратыңда Акманай Итәш угылына куелган, үлчәмнәре - 99 х 49 х 16 (см);

7. 1679 елгы таш - Әгерҗе районы Тирсә авылының көнбатыш тарафындагы зиратында Урмыбакты угылы Тукбулатка куелган, үлчәмнәре - 94 х 50 х 21 (см);

8. 1681 елгы таш - Кукмара районы Өлге авылының иске зират урынында тора, Җамбакты угылы Туйкә исемле кешегә куелган, үлчәмнәре - 103 х 46 х 21 (см);

9. 1681 елгы таш - Әгерҗе районы Иске Эсләк авылыннан 1983 елда Удмуртиянең Сарапул шәһәре музеена китертелгән, Борнай исемле кеше каберенә куелган булган, үлчәмнәре - 120 х 44 х 13 (см);

10. 1684 елгы таш - Кукмара районы Мәмәшир авылы зиратында Тиләнже угылы Мөхәммәдкә куелган, үлчәмнәре - 100 х 48 х 20 (см);

11. 1685 елгы таш - шул ук авыл зиратында Урсай суфый угылы Бикташ хафиз исемле кешегә куелган, үлчәмнәре - 97 х 47 х 25 (см);

12. 1687 елгы таш - Әгерҗе районы Салагыш авылы зиратында мулла Мәүлабирде Котлыгыш угылына куелган, үлчәмнәре - 104 х 49 х 16 (см);

13. 1689 елгы таш - Әгерҗе районы Наҗар авылы зиратында Уразмөхәммәд Әбәк (Илбәк?) угылына куелган, үлчәмнәре - 114 х 46 х 23 (см);

14. Төп тексты бөтенләй диярлек танылмый торган, берничә кисәккә ватылган шул ук төркем ташы - Кукмара районы Байлангар авылы зираты янында;

15. Берничә кисәккә ватылган, кеше исеме һәм елы язылган өлеше сакланмаган шул ук төркем ташы - Әгерҗе районы Иж-Бәйки авылы янындагы аерым каберлектә.

Һ.Йосыпов һәм М.Әхмәтҗанов хезмәтләрендә Килмөхәммәд Ишмән угылы язган, XVII йөзнең икенче яртысына караган ташларның, югарыда телгә алынган торак пунктлардан (исемлектәге ташларның күбесе бу хезмәтләрдә күрсәтелми) тыш, тагын Татарстанның Лаеш, Биектау, Яшел Үзән, Питрәч, Арча, Әтнә, Теләче, Мамадыш, Алабуга, Менделеев, Минзәлә, Азнакай, Мөслим районнарында, Башкортстанда һәм Чуашстанда да булуы әйтелә⁵. Ә тарихчы Р. Фәхретдиновның инглиз телендә дөнья күргән «Татар тарихы» китабында Төмән өлкәсенең Тобольск шәһәре музеенда саклана торган шундый ук ташның фоторәсеме бирелгән⁶. Күренгәнчә, Килмөхәммәд Ишмән угылының исеме белән бәйле кабер ташларының саны шактый күп һәм таралу географиясе дә гаять киң. Ә бу исә безгә, XVII йөзнең 70-90 елларында татар дөньясында Килмөхәммәд Ишмән угылының ташъязмалар ую белән шөгыльләнгән тулы бер мәктәбе эшләгәндер, дияргә нигез бирә. Киләчәктә республикабыз авылларын һәм татарлар яшәүче башка төбәкләрне эпиграфик планда җентекләп тикшерү бу төркем эпитафияләренең моңарчы өйрәнелмәгәннәрен ачыклау юнәлешендә дә яңа табышлар бирер дип ышанабыз. Шушы урында эпитафияләрнең еллар узу белән уала-ашала баруын, сынып-ватылып яки башка сәбәпләр белән бөтенләй юкка чыгуын да искәртеп үтәргә кирәк. Югарыда исемнәре әйтелгән галимнәрнең беренче икесе тарафыннан күрсәтелгән кабер ташларының кайберләрең экспедицияләребез вакытында максатчан рәвештә эзләсәк тә, уңышка ирешеп булмады (мәсәлән, Кукмара районының Олыяз, Әгерҗе районының Кодаш, Рыс авылларында).

XVII йөзнең II яртысы кабер ташлары әүвәлгерәк чорларның болгар-татар эпиграфик истәлекләрендәге бай традицияләр кысасында эшләнгән. Ләкин аларның, шул исәптән безнең исемлектәгеләренең дә, татар эпиграфикасында үзенчәлекле яңа бер стиль барлыкка китерүен күрү-аңлау кыен түгел. Эпиграфист галимнәр дә моны раслый⁷. Бу стиль, XVI йөзгә һәм XVII йөзнең беренче яртысына хас стиль белән чагыштырганда, сыйфат ягыннан түбәнрәк дәрәҗәдә, истәлекләр типологик яктан шактый гадиләштерелгән. Аларның үлчәмнәре, бигрәк тә, биеклек үлчәменең, кимүе күзәтелә. (Монда кабер ташының җир өстендәге биеклеге турында сүз бара. Ә гомуми биеклекләре исә 1,5-1,8 метр чамасында зур булып, ярты өлеше диярлек җир астына батырылган. Шунлыктан, күпчелек очракта, бу дәвер кабер ташлары кымшанмыйча төз утырып торалар.) Почмакланып-очланып торган яки ярымтүгәрәк формадагы өске өлешләре бик үк яхшы эшкәртелмәгән. Бу өлешкә уеп төшерелгән бизәк - чәчәк-яфрак үрелмәләре рәвешендәге матур нәкышь-орнамент; аның уртасында ике чәчәк бөресе. Ташларның кайберләрендә әлеге орнамент катлаулырак һәм күпертеп ясалган.

Стиль бердәмлеге текстларның палеографик эшләнешендәге һәм эчтәлегендәге охшашлыкта да ачык чагыла. Язулар күпертеп эшләнгән, ләкин, Казан ханлыгы чоры, XVI йөзнең икенче һәм XVII йөзнең беренче яртысы эпитафияләре белән чагыштырганда, хәрефләре гади һәм вак, төзлек-матурлык һәм төзеклек җәһәтеннән дә калышалар. Аларның ваклыгы күпертелгән тасма сызыклар белән бүленгән язу юлларының тарлыгына китергән. Шул сәбәпле, таш өслегенә бераз гына зыян килсә дә, ул урындагы хәрефләрне тану бик кыенлаша.

Эпитафия текстларының эчтәлеге, структур төзелеше дә үзенчәлекле стиль бердәмлеген чагылдыра дигән идек. Кабер ташының алгы як өслегендә, гадәттә, бизәк-нәкышьтән астагы 1-2 юлларда җирдәге дөньяның вакытлыча (фани) һәм авыр, начар булуын, ә бакый дөньяның җиңеллеген, рәхәтлеген тасвирлаган дини гыйбарә-формулалар язылган. 3-4 юллар һиҗри ел исәбе белән вафат булу вакытын күрсәтә, мәрхүмнең исемен һәм атасының исемен белдерә. Соңгы юлларда «... бу билгене куйды ирәнләре, догадин өмид өчен» дигән юллар язылган. Ирәнләре - яраннары, фикердәш-шәкертләре дигән сүз. Алгы өслектә иң аска яки ике ян якларга

- дип тә язалар. Бу традицион төркичә шигъри юллар - Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорлары эпитафияләреннән күчкән бер үзенчәлек.

Ташлардагы кеше исемнәре, - ул чорга хас булганча, нигездә, төрки исемнәр (Чирүче, Көчек, Багыш, Исәнкилде, Бакай, Акманай, Итәш, Урмыбакты, Тукбулат, Җамбакты, Борнай, Тиләнҗе, Урсай, Бикташ, Котлыгыш). Төрки-татар сүзенә гарәп-фарсы сүзе кушылудан барлыкка килгән катнаш исемнәр дә бар (Кил+мөхәммәд, Туктар+гали, Сар+мөхәммәд, Мәүла+бирде, Ураз+мөхәммәд). Бабаларыбыз тормышына гарәп-фарсы телләреннән кергән кеше исемнәре - әлеге дәвер ташъязмалары өчен сирәгрәк күренеш (Кадыйр, Мөхәммәд).

Безнең исемлектәге кабер ташлары «ияләре»нең кайберләре турында архив чыганакларында, әүвәлге тарихи хезмәтләрдә мәгълүматлар очрый. Мәсәлән, Әгерҗе районы Тирсә авылы эпитафиясендәге Урмыбакты угылы Тукбулат исеме XVII гасыр урталарында алпавыт Яушевлар белән Тирсә волосте крестьяннары арасында җир һәм бәйсезлек өчен низаглашуларны тасвирлаган архив документларында да телгә алынган. Балтач районы Бөрбаш авылы зиратындагы кабер ташына исеме язылган Көчек угылы Туктаргали һәм аның нәсел-нәсәбе турында Шиһабетдин Мәрҗанинең «Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар» китабыннан мәгълүматлар алырга була⁸. Туктаргалинең атасы Көчек - Бөрбаш авылына нигез салган кеше, Туктаргали үзе Оренбург һәм Каргалы тирәләрендә сәүдә белән гомер иткән, Туктаргалинең бер угылы Ишмәнне хәзерге Кукмара районындагы Мәчкәрә авылын нигезләүче дип саныйлар. Саба районы Олы Нырты авылы эпитафиясендәге Чирүче дигән кеше исемен (гүр иясенең атасының исеме) әлеге авыл янындагы Чәбия-Чүрчи авылы атамасының килеп чыгышы белән бәйләп карау варианты бар. Әмма бу мәсьәлә махсус тирәнтен тикшеренүләр аша ачыклауны таләп итә.

Кайбер стиль аермалыклары булуга карамастан, XVII йөзнең II яртысы кабер ташларының моннан алдагы чорлар (Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы, XVI йөзнең II яртысы, XVII йөзнең I яртысы) эпитафияләре белән дәвамчан бәйләнеше безнең тарафтан өйрәнелгән материалда бик ачык чагыла. Бу бәйләнешнең өзелмичә алга таба да дәвам итүен исә , һәм XX йөз башы татар кабер ташлары материалында (истәлекләрнең калып-кыяфәтендә, үлчәмнәрендә, сәнгати бизәлешендә, текстларының эчтәлегендә, палеографиясендә һәм телендә) күзәтә алабыз.

Комплекслы тикшеренүләр татар зиратларында тарихи әһәмияткә ия әүвәлге кабер ташларының шактый күп санда сакланганлыгын күрсәтә. Кызганыч ки, әлеге биниһая мөһим чыганакларны, искиткеч кыйммәтле рухи-мәдәни мирасыбыз ядкәрләрен өйрәнүчеләр генә республикабыз галимнәре арасында күп түгел.

¹ Госманов М. Киләчәккә карап зират аша...// Идел. - 1993. -№ 6.- Б.54-55.

² Мәрданов Р., Һадиев И. «Таш архив» серләре // Гасырлар авазы-Эхо веков - 2002.-№3/4.-Б.65-75.

³ Әхмәтжанов М. Тарихи чыганаклар // Идел. - 1994. - №2. - Б.64-65; Әхмәтжанов М. Татар кулъязма китабы. - Казан, 2000. - Б.16; Татарский энциклопедический словарь. -Казань, 1998.-С. 274.

⁴ Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику.- М.-Л., 1960.- С. 160.

⁵ Юсупов Г.В. Күрсәтелгән хезмәт.- Б.27, 161; Ахметзянов М. О лексике татарских эпитафий XVII-XVIII вв.// Историко-лингвистический анализ старописьменных памятников. - Казань, 1983.- С.75; Әхмәтҗанов М. Тарихи чыганаклар// Идел. - 1994. -№2. - Б.64-65; Ахметзянов М.И. Тайны эпитафий // История Лаишевского края.-Казань, 1997.- С.115—116; Әхмәтҗанов М. Арча төбәгенең эпиграфик истәлекләре// Арча төбәге тарихы.- Казаң, 1996.- Б.44.

⁶ Fakhroutdinov R. History of the Tatars/ World Association of Writers P.E.N. International. Tatar P.E.N. Center.- Kazan: Magarif Publishing House, 2004.- S.l19.

⁷ Юсупов Г.В. Күрсәтелгән хезмәт.- Б.160-161; Мөхәммәтшин Җ. «Үлгәннәрнең каберен бел...»// Мирас- 2002. - №6. - Б. 154.

⁸ Мәржани Ш. Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар- Казан. 1989. - Б. 229-230.

Источники и исследования по истории татарского народа: Материалы к учебным курсам в честь юбилея академика АН РТ М.А. Усманова / Сост. Д.М. Усманова, Д.А. Мустафина; науч. ред. И.А. Гилязов. - Казань: Казанский государст-венный университет им. В.И.Ульянова-Ленина, 2006. -504 с.