Чаллы төбәгендәге Казан ханлыгы чоры кабер ташлары

Балык Бистәсе районының көнчыгышында, Мәшләк белән Шомбыт (Чаллы) елгалары бассейнында, Казан ханлыгы тарихына бәйле 5 кабер ташы саклана. Бу төбәк тарихта еш кына борынгы Чаллы шәһәрлеге белән бәйле искә алына. Әлеге ташлар да шул чорларның истәлеге. Аларның өчесе бер урында, Мәмле Казаклары Чаллысы авылы каршында, дүртенче һәм бишенче кабер ташлары Чураш белән Бирдебәк авыллары тирәсендә урнашкан. Төрле бизәлеш-язулар белән сырланган бу ташлар заманына күрә югары сәнгать үрнәген чагылдырган. Төрле стильдәге гарәп хәрефләре белән язылу сәбәпле, үзләреннән соңрак чорларда яшәүчеләргә бик аңлашылмаганлыктан, серле тоелган. Шуңа бәйле әлеге кабер ташлары гади халык өчен үткәндәге, дәүләт тоткан хаким — җитәкчеләрен бөекләштереп, изгеләштереп карау символына әйләнгән. Алар хәзергәчә гади халык тарафыннан «изге», «әүлия» каберләре дип йөртелә. Казаклар авылы янындагылары тирә-як авыл халкында бүгенгәчә яшьли үлгән өч кыз балага куелган дип санала. Имеш, алар баш, эч авыртудан, теш сызлаудан үлгәннәр.

Элекке чорларда төрле авырулардан газап чиккән кешеләр, күңелләрен тынычландырып, әлеге каберләр янында җаннарына тынычлык, тәннәренә сихәт тапканнар. Чураш авылы янындагы таш турында, элек ул җирдә «изгеләр зираты» бар иде, дип сөйләсәләр, Бирдебәк авылы янындагы «изге кабер» халык теленә «Бохаралы Хаҗи Хәбибулла кабере» дип кереп калган.

Борынгы Чаллы төбәгендәге кабер ташлары

Мәмле Казаклар Чаллысы авылы янындагы 3 кабер ташы

Мәмле Казаклар Чаллысы авылы янындагы кабер ташлары

Чаллы шәһәрлегеннән 400 м ераклыкта төньяк-көнбатыш тарафта, Мәшләк елгасының уң як ярында урнашкан кабер ташлары турында беренче тапкыр мәгълүмат Н.И.Ильминский тарафыннан бирелә (Илъминский, 1851, с. 114-118). Ул Казаклар авылы янында бер-берсенә янәшә язулары яхшы сакланган ике кабер ташы торуын, кызыксынса да, көннең кичкә авышуына бәйле, язуларын күчереп алмавын һәм бу каберләрнең татарлар тарафыннан изге саналулары турында яза. Әлеге кабер ташлары шул чорның башка тарихчылары язмаларында да искә алына. Әмма алар күп очракта берсен берсе генә кабатлый. Фәнни яктан бу ташлар беренче тапкыр 1955 елда Фәннәр академиясенең Казан филиалы уздырган археологик экспедиция тарафыннан өйрәнелә. Ташларның эстампажлары алына (Архив, ед.хр. 50-53). Әлеге ташларның фәнни әдәбиятта Казан ханлыгы чорына караулары күрсәтеп узылса да, язма мәгънәләре бирелми (Юсупов, 1960, с. 26).

Казаклар авылы янындагы әлеге ташларның фәнни эчтәлеге өлешчә 1996 елда тарихчы каллиграф Нәҗип Исмәгыйлев (Нәккаш) тарафыннан фотосурәт буенча укылды. Бу хезмәт 2000 елда чыккан «Борынгы Чаллы» дигән хезмәттә чагылыш тапты (Нәккаш, 2000, 280-286 б.).

Кабер ташларындагы язмалар түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

Беренче номерлы таш

Җиде юлдан тора. 1-5 нче юллар:

Тәрҗемәсе:

Аллаһ Тәгалә әйтте: «Һәрбер җан иясе үлем ачысын табар». Пәйгамбәребез (Аңа Аллаһының сәламе булсын!) әйтте: «Бу дөнья ул бер сәгатьлек кенә, шуңа күрә аны Аллаһыга буйсынуда, дога кылып үткәр».

«Ошбу дөнья ахирәткә таба бара торган юлда бер иген кыры гына».

Тарихның тугыз йөз утыз бердә...

Ташларның 6-7 нче юлларының эстампажлары 2002 елгы археологик экспедиция вакытында алынды. Алар түбәндәге юллардан гыйбарәт:

6 нчы юлдагы язу: «Ил-аул сәид Атабик Мәннан морза углы» (Нәҗип Нәккаш варианты). «Әүвәл аенда (Үтәк) бик Мәннан морза углы» (Ирек Һади һәм Раиф Мәрданов варианты).

7 нче юлдагы язу: «Дарелфаныйдан дарелбакыйга рихләт әйләде».

Ташларның өчесенең дә як-ягына татар һәм гарәп телләрендә шигъри юллар уелган. Әлеге язу Казан ханлыгындагы ташларның 70-80 процентында чагылыш таба. Ташларның уң як кабыргасындагы язуның тасвирламасында геометрик (мигъмари) сөлс стиле белән бер юлга язылган гарәп телендәге шигъри юл:

Казан ханлыгы чорындагы кабер ташындагы язу

Сул як кабыргасында шул ук шигырь татар телендә бирелгән:

Тәрҗемәсе:

Икенче номерлы таш

Алты юлдан тора. Беренче өч юлның мәгънәсе беренче таштагыларын кабатлый:

5 нче юлда «угыл» һәм 6 нчы юлда «рихләт» сүзләрен генә танырга була.

Өченче номерлы таш

№ 1 һәм № 2 ташлардагы 1-5 нче юллар кабатлана.

6 нчы юлда «(...) аҗар Ходайар бик углы», 1 нче юлда «Җаруш (?) морза дарел...» сүзләре укыла. (2002 елда алынган эстампажлардагы юллар 1955 елгы язмалар ярдәмендә тулыландырылды.)

Дүртенче номерлы таш

Бирдебәк авылы янындагы Бохаралы Хаҗи Хәбибулла кабере

(Авыл халкында «Кыз зираты», «Бәләкәй зират» дип тә йөртелә. Имеш, Гайшәбикә әүлия дип йөртелгән изге хатын-кыз күмелгән дигән риваять тә бар.)

Ташның сул як кабыргасындагы язу: «Күрәмен дөньяны вәйран бән бары, һәмишә бакый ирмэс — юк карары».

Ташның уң як кабыргасындагы язу: «...әд-дүнйя хәрабән...барый фәла(...) мадамән...» Язуның ахыры җир астына кереп китә (... би-л-карарый...).

Кабер ташының алгы ягындагы 1- 4 нче юллар. Сөлс язуы. Таш язылыш ысулы, геометрик формасы һәм сәнгати эшләнеше буенча ханлык чорына карый. (Ирек Һади һәм Раиф Мәрданов укыды.)

Бишенче номерлы таш

Чураш авылы янындагы кабер ташы. Әлеге таш 1999 елның көзендә табылды. Казан — Чаллы (КамАЗ) юлыннан 200 м читтә. Көньякта. Ул турыда өлкән буын кешеләре, кырда изге зират бар, әмма анда кабер ташлары юк, хәзер аның урыны да сукалана инде, дип сөйләгәннәр иде. Алар сөйләвенә караганда, элекке чорда бу тирәдән бик зур юл узган. Бикчура-Чураш авылы да шул юл өстендә урнашкан булган. Имеш, соңрак, төрле нияттә йөрүче юлчылар кереп талый башлагач, тау ягына күченгәннәр. Бу урын барып тикшерелде. Җир астыннан бер почмагы чыгып торган таш казып чыгарылды. 2000 елда бу урын чистартып, тотып алынды. Аны чистартканда, тагын алты таш ватыгы һәм борынгы чорга караган ике кул тегермәне ташы табылды. Таш ватыкларының икесе бизәкләре белән башка кабер ташларыныкы булып санала. (Тегермән ташлары Мәшләк авылы мәктәбе, бизәкле кабер ташының ватыгы Котлы Бөкәш авылы музейларында саклана.)

Чураш янындагы кабер ташының уң як кабыргасындагы язу: «Әрәзү-д-дүнйа хәрабән бигътибарый — фәләйәбка мадамән би-л-карарый».

Чураш янындагы кабер ташының сул ягындагы язу: «(Күрәмен дөньяны үтеп баручан итеп, җимерелү хәлендә шул килеш бертөрле тормас ул мәңгегә». (Нәҗип Нәккаш укыды.)

Чураш янындагы кабер ташы. Алгы ягы. Таштагы язулар:

Транскрипциясе һәм тәрҗемәсе:

1. Калә Аллаһу Тәгалә: «Күллү нәфсү заикатү-л-мәүтә».

Аллаһу Тәгалә әйтте: «Һәрбер җан иясе үлем ачысын татыр». (Коръән, 31/34.)

2. Калә-н-нәбийү галәйһи-с-сәлам: «Әд-дүнйа — сәгатүн фәҗәгаләһә тагатүн».

Нәби галәйһиссәлам әйтте: «Җирдәге дөнья бер сәгатьлек вакыттыр, аны Аллага табыну белән үткәр».

3. Калән-нәбийү галәйһи-с-сәлам: Әд-дүнйа—мазрагайтү-л-ахирәти». Нәби галәйһиссәлам әйтте: «Җирдәге тормыш ахирәткә алып баручы бер басу гына».

4. тарих тукуз йөз утуз алтыда мөбарәк зөлкагъдә (1530)

5. аенда ирде кем Сәйтәк Гали (яисә угылы) Сираҗ Биргән Мәскәү

6. йауы килгәндә шәһид булды. Тәбарәкә

7. Тәгалә рәхмәт кыйлсун, амин Раббил-галәмин.

8. Бу ләүхәне угылы Кырмыш бина кылды.

Таш 1530 елга туры килә. Сөлс язуы. Язу сыйфаты уртача дәрәҗәдә. (Кабер ташындагы язманы И.Х. Һади һәм Р.М. Мәрданов укыды.)

Искә алынган кабер ташларыннан тыш Борынгы Чаллы төбәгендә изге кабер, зират саналган бик күп башка урыннар да билгеле. Аларның урнашуы картада күрсәтелә.

Чураш белән Казан — Чаллы юлы арасында табылган кабер ташы. 1999 елда табылды, 2000 елда тимер койма белән тотып алынды.

(5 нче таш. 1955 елда Н.Ф.Калинин тарафыннан алынган эстампаж. Архив, ед.хр. 73.)

Татар эпиграфик кабер ташларыннан түбәндәге мәгълүматларны алырга була:

1. таралу географиясенә бәйле ханлыкта яшәгән халыкның урнашуы;

2. җирле феодалларның титул-дәрәҗәләренә бәйле төбәкләрдәге хакимият төзелеше;

3. төбәкләрдәге сәяси, дини һәм сыйнфый катламнарның бүленеше;

4) ташларның урнашуына бәйле торак урыннарны, олы юлларны яисә сугыш кырларын ачыклау мөмкинчелеге;

5. традицион язу үрнәге, башлам текстлары, бизәк орнаментлары, геометрик күләм һәм форма үзенчәлекләренә бәйле шул чорның сәнгати яктан үсеше;

6. ташлардагы еллар исәбе һәм исемнәрнең үзенчәлегенә бәйле әлеге җирлектәге яшәеш чоры һәм җирле үзгәрешләрне ачыклау.

Чыганак:
Нурулла Гариф. Казан ханлыгы. Казан. Татарстан китап нәшрияты. 2006 ел.