Марсель Әхмәтҗанов

Татар Каргалысы (Сәгыйдь Бистәсе) дөрбәләре

Татар дөрбәләре белән кызыксыну соңгы елларда яңарып килә. Менә хәзер фәнни әдәбиятта Болгар, Касыйм шәһәрләрендәге татар дөрбәләре хакында хезмәтләр дә языла.¹ Шулай ук Себер якларындагы дөрбәләрне тикшерү-өйрәнү барышы хакында да хәбәрләр бар.²

Әлбәттә, татар халкы дөрбәләре, ул яшәгән һәрбер төбәктә, хәзер дә, сирәк булса да, очрыйлар әле. Менә шуларның берничәсе Оренбург шәһәре янындагы Татар Каргалысы авылының иске зиратында да сакланганы мәгълүм булып, алар 2004-2005 елларның җәй айларында махсус барып өйрәнелделәр.

Безгә мәгълүм булган кадәресе буенча алар турында фәнни әдәбиятта гыйльми күзәтүләр язылганлыгы күренмәде. Шунлыктан безгә теманың тарихына кереп, өйрәнеп утыру мәшәкате кимеде.

Каргалы дөрбәләрен төзегәндә кулланылган материаллар

Татар дөрбәләрен өйрәнү дәверендә безгә аларның эшләнү материаллары белән кызыксынырга туры килде. Аларның ерак гасырларга киткән тарихында дөрбәләрнең борынгы чорлардан алып XX гасыр ахырына кадәр кыргый ак ташлардан һәм известь (кырач) катламнарыннан махсус кисеп алынган ташлардан эшләнүе мәгълүм. Мәсәлән, Татарстанның Әлмәт районы авылларында сакланган дөрбәләр җир астыннан кисеп чыгарылган шундый таш плитәләрдән өелгәннәр. Ул материал «Чупай ташы» исеме белән танылган. Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре дә (XVI-XIX йөзләр) шулай ук җир астыннан казып алып, кисеп ясалган таш плитәләрдән эшләнгәннәр. Аларны Касыйм тирәсендәге карьерлардан алулары турында риваятьләр сөйләнә. Ләкин XVII гасыр урталарыннан алып XIX гасыр ахырына хәтле чорларда татар дөрбәләрен яндырылган кызыл кирпечләрдән известь эремәсе белән ябыштырып та салганнар. Каргалы дөрбәләрен өйрәнгәндә безнең анда аларның кызгылт төстәге каты комташлардан кисеп алынган плитәләрдән эшләнгәнлеге ачыкланды.

Җирле тарихны яхшы белүче тарихчылардан Рәшид ага Искәндәров һәм Җәүдәт ага Вәлитовлар бу хезмәт авторына дөрбәләр өчен материал булган кызгылт ташларның кайдан алыну тарихларын да бәйян иттеләр. Мондый кызыл ташлар монолит кыялар булып Каргалы яныннан агып узган Сакмар елгасы буйларында күтәрелеп торалар икән. Каргалының аерым кешеләре шул таш ярларга барып, аларны үзләренә кирәкле зурлыктагы плитәләр алу өчен кисә торган булганнар. Шул киселгән плитәләр төзелеш өчен ныклы һәм арзанлы материал булып, таш кисеп сатучыларга яшәү чыганагы булып та хезмәт иткән.

Сакмар буйларындагы таш кыяларда йөзләрчә метрлар буенча таш кисүчеләрнең, узгынчыларның, яшьләрнең гарәп, кириллица хәрефләрендә уеп язылган истәлекләре, имзалары әле дә саклана.

Хәдичә бикә дөрбәсе

Каргалы (Сәгыйдь бистәсе) зиратындагы иң борынгы эпитафик дөрбә Хәдичә бикә хатирәсенә корылган. Аның стеналарының зурлыгы: буе — 840 см, иңе — 800 см, ихата биеклеге — 180 см. Ул турыпочмаклык рәвешендә уртача зурлыктагы (79x47x30 см), (53x44x38 см), (89x36x26 см) эшкәртелгән кызгылт таш плитәләрдән сигез ниргә итеп өелгән. Ниргәләр ике рәт плитәләрдән гыйбарәт. Стена (ихата) калынлыгы — 80/82 см. Хәдичә бикә дөрбәсе иске зиратның кечкенә капкасы ягыннан, тау башында матур булып күренеп тора. Ул дөрбә иске зират башланганда аның үзәген тәшкил иткән, ахры. Бу тирәдә генә Каргалыны нигезләүче Сәгыйдь Хәйялинның кабер ташы да сакланган булган, ләкин ул күптән югалганга охшый. Чөнки, әгәр ул таш XIX гасыр ахырларына хәтле сакланган булса, аның мәгълүматын Ризаэддин бине Фәхретдин үзенең «Сәгыйдь» китабында файдаланган булыр иде. Хәдичә бикә дөрбәсеннән ерак түгел генә язучы һәм галим Ишнияз бине Ширнияз Хәрәзминең кабер ташы күренә (1791 ел) һ.б. Хәдичә бикә дөрбәсенең көнчыгышка караган стенасы урта бер урыннан ишелеп төшкән. Ул ишелүнең сәбәбе: бу урынга авыр гранит кабер ташы сөяп куюдан булган, дип уйларга нигез бар.

Хәдичә бикә истәлегенә куелган граниттан эшләнгән эпитафиянең зурлыгы — 146x68x37 см тәшкил итә. Аның йөзлек ягы шомартылган, билгеле бер формага китерелгән. Плитә, дөрбә стенасы ишелеп, эчке якка чалкан барып төшкән. Аның төп ягы җимерек стена өстенә ятып, биегрәк булып күтәрелеп тора. Эпитафик текст татар, гарәп, фарсы телләрендә, гарәп язуының эреле-ваклы төрләре белән калкытып язылган. Төп текст йөзлектәге 15 юл язуны тәшкил итә. Моннан тыш төп текст өстендә түгәрәк арка астында алты юл фарсы телендәге язма бар.

Текстның сул як кырында вак кына хәрефләр белән язылган татарча гыйбарә бар, астан өскә таба укыла:

Укылыш:

1 .Утыз өч йыл тәхсил (гыйлем алу) гамәл гыйлләте (чире)

.... кәрдем, чүпләр пешерүче.

Укылыш:

2. Рәддесе (кире кагылу) күрди бунлар тәбәрәк бең йөз алтмыш бишдә (1751/52 ел. — М.Ә.) сушусы...

Төп тексттан иң аста вак кына хәрефләр белән язылган бер юлның язылышы:

Укылыш:

Бу ханә кый... вакытында вә кор..н шадында сурә кылдырды вә...

Төп эпитафик текст:

Хәзерге телгә күчермәсе:

Хәдичә бикә - XVIII гасырда Русия империясенә күп хезмәтләр күрсәткән дипломат, Казакстанны кушуны оештыручы, Касыйм ханы Уразмөхәммәт (1610 елның 22 ноябрендә үтерелгән) нәселеннән булган Котлуг Мөхәммәд Тәфкилев мирзаның хатыны.

Ташъязмадан күренгәнчә, Хәдичә бикә Урта Азия ханнары даирәсе нәселеннән булган ханым, Һиҗри 1165 елның җәүзәсендә, 1752 елның маенда вафат булган.

Аңа истәлек ташы язучы Ибраһим ахун Мөхәммәд Түләк улы Бикмөхәммәтов генерал-майор Котлуг Мөхәммәд Тәфкилев кулы астында Оренбург шәһәрендә эшләгән. Батырша күтәрелеше вакытында аның киңәшчеләренең һәм остазларының берсе була, язмышы 1756 елдан соң билгесез. Хәдичә бикә эпитафик язмасындагы «Утыз өч йыл тәхсил гамәл гыйлләте...» — дигән гыйбарә Ибраһим ахундның үз тормышына мөнәсәбәтле хәлне белдерә дип уйларга урын калдыра. Моннан Котлуг Мөхәммәд Тәфкилевнең үзенең хатыны Хәдичә бикәне һәм Ибраһим ахунны Хәрәзем ягыннан алып килгән дигән фикергә киләбез.

Икенче дөрбә

Икенче дөрбә Каргалы иске зиратының зур, олы капкасыннан кергәндә тау башында күренеп тора. Аның зурлыгы: 1000x800x180 см. Ул кызгылт төстәге таш плитәләрдән өелгән. Плитәләр 68x36x23 см зурлыкта итеп, турыпочмаклыклар рәвешендә киселеп ясалганнар.

Ихаталар икешәр рәт плитәләр салынган сигез ниргәдән өелгәннәр. Дөрбә турыпочмак рәвешендә ясалган. Аның көнчыгыш стенасында бер җимерек урын бар. Җимерекнең өске яктан киңлеге 150 см, түбәнге нигез ягыннан 50 см озынлыкта. Төзелеш конструкциясе буенча икенче дөрбә Хәдичә бикә дөрбәсеннән аерылмый. Бу гыймарәтнең кем кабере өстенә корылганы мәгълүм түгел.

Иске зираттагы өченче зур дөрбә

Әлеге дөрбә зиратның Оренбургтан Каргалыга килә торган юлга якын ихата юнәлешендә тау башында салынган. Аның озын ягы 1070 см, тар ягы 620 см зурлыкта, турыпочмаклы дүртпочмак рәвешендә. Ихата (стена) биеклеге 165 см, ихатаның калынлыгы 60 см. Корылма 88x32x26 см зурлыктагы кызгылт, дүртпочмаклы киселеп эшләнгән плитәләрдән эшләнгән.

Каршы (парадный) як стена уртасында ишек урыны бар, киңлеге 105 см. Корылманың өч як стенасын төзек дияргә була, ләкин арткы як ихата җимерелгән, ачык тора. Ихатада ишек урынында күгән, бик куя торган урыннар беленә. Йозакны эләр өчен бер тимер боҗра да сакланган. Дәрбәдә эпитафик язма сакланмаган. Ихаталар ике рәт кызыл плитәләрдән торган ниргәләрдән (җиде ниргә өелгән булган) салынганнар.

Беренче җимерек дөрбә

Бу дөрбә Хәдичә бикә дөрбәсеннән бераз көнчыгыштарак, 50 метр чамасы читтә. Аның җимерелгән дөрбәме, әллә төзелеп бетмәгән дөрбәме икәнен ачыклап булмый. Ләкин турыпочмак дүртпочмак, рәвешендә планлаштырылганы аңлашыла.

Дөрбәнең тышкы киңлеге 293 см зурлыкта. Стенаның иң биек урыны 98 см, озынлыгы 200 см чамасында булып, дәвамы күренми. Дөрбә кызгылт, кисеп эшләнгән таш плитәләрдән корыла башлаган. Плитә зурлыклары 84х37х30см, 57x27x15 см һәм башка зурлыктагылары бар. Алар арасында эпитафик язма күренми.

Икенче җимерек дөрбә

Бу дөрбә 1877 елда 47 яшьтә үлгән Хәсән Йалимов әл-Кирмәни кабере өстенә корылган булган. Ул Иске зиратның кече капкасыннан кергәч тә уң кул якта урнашкан. Тышкы үлчәме 250x350 см зурлыкта, ихатасының калдыгы ике ниргә кызгылт таш, зурлыклары 97x31x30 см һәм 85x31x30 см булган турыпочмаклап киселгән плитәләрдән өелгән. Бүгенге көндә өске нигезләрдән ишелеп төшкән плитәләр кабер өстендә тәртипсез чуалып яталар. Эпитафик таш плитә дөрбәнең эчке ягында, мәрхүмнең баш очына утыртылган.

Иске зираттагы казак дөрбәләре

Татар Каргалысы авылының иске зиратында Татар Каргалысына килә торган юл буенда кыргый таш кисәкләреннән эшләнгән ихата сузыла. Ул ихатага терәлеп татар зиратындагы казак каберлеге почмагы урнашкан. Казак почмагында эпитафик язмаларда казак милли исемнәре саклана, текстларның эчтәлекләре бай түгел.

Әлеге ихата буенда бер-берсеннән ерак булмаган җирдә ике дөрбә күренә. Аларның берсе стандарт сугылган ак кирпечтән, икенчесе кызыл кирпечтән өелгән.

Кызыл кирпечтән өелгән дөрбә

Дөрбәнең ихаталары биеклеге 30 см булган цемент нигез өстенә корылганнар. Ихатаның иң буе 245 см озынлыкта, биеклеге 138 см, озын буе 725 см. Ихатаның иң биек урыны 17 кирпеч ниргәдән гыйбарәт. Һәр як ихатада, өстән дүрт ниргә кирпечләр уртага таба баскычлап төшеп, бер сыгылмалы күренеш хасыйл итәләр. Бу сыгылманың иң түбән урыны нигездән алып 102 см биеклек тәшкил итә.

Ихатаның кыска ягында сыгылманың аскы өлеш киңлеге 57 см, өске беренче ниргәдә сыгылманың киңлеге 143 см. Анда өске ниргәнең нигездән иң югары өлешен тәшкил иткән ихатаның буе, почмактан алып 51 см санала. Ихатаның озын ягындагы сыгылманың аскы озынлыгы 382 см, аннан баскычлап дүрт ниргә күтәрелә. Стеналар калынлыгы кирпеч буе озынлыгында (яки ике янәшә кирпеч киңлегендә дияргә дә мөмкин).

Дөрбә ихатасы эчендә ике башка да диаметры 14 см булган ике түгәрәк багана (баш казыгы) утыртылган. Аларның өске өлешләре гөмбәз сыман йомры итеп эшләнгән. Кызыл кирпечтән эшләнгән дөрбәнең тышында, баш ягына эпитафик язма куелган. Аның йөзлегендә иң өскә — ярым ай урнаштырылган һәм ай астында кирилл алфавитында:

Тажы-
баев
Жанегет
туды
1918-1979
Вафат
20.IV

дигән текст язылган.

Икенче казак дөрбәсе

Ак, яндырылган кирпечтән эшләнгән. Буе — 378 см, иңе — 250 см, биеклеге — 125 см (түбән урында — 90 см). Ике рәт кирпеч ниргәләрдән (15 ниргә) салынган, архитектурасы ягыннан кызыл дөрбәгә охшаш.

Баш очына эпитафик таш утыртылган. Текстта мәрхүмнең «Кыенбәт Жайтапов» исемле булуы теркәлгән (XX гасыр ахыры).

Йомгак

Мәкаләдә Оренбург өлкәсенә 1744/45 елларда килеп утырган татарларның традицион, тарихи кабер өсте корылмаларының иң зурларыннан бер төре булган дөрбәләр дип исемләнгән истәлекләргә тарихи һәм тасвири анализ ясалды.

Каргалы авылын нигезләүче татарлар XVIII йөзнең урталарында, тарихи шартлар туу сәбәпле, Казан артындагы авыллардан һәм Касыйм шәһәреннән килеп чыккан сәүдәгәрләр, һөнәрчеләр, укымышлылар булганнар. Алар Сакмар елгасына кушылган Каргалы елгасы буенда, шул ук исемдәге авылны салганнар. Каргалы зиратларындагы кабер ташлары мәгълүматларына караганда, монда соңрак Уфа, Бәләбәй, Сембер якларындагы авыллардан да күчеп утыру процессы тукталмаган. Бу күчешләр нәтиҗәсендә Каргалыда традицион татар милли-мәдәни традицияләрнең яшәеше үскән, дәвам иткән. Мәсәлән, Каргалыдагы татар дөрбәләренең традицияләре Касыйм шәһәрендә дә, Казан артындагы Югары Бәрәскә, Өлә Казаклар, Байлар Сабасы, Олы Бәрәзә, Яңа Тазлар һ.б. урыннардагы татар мәдәнияте үзәкләре белән бәйләнгән. Монда аеруча Югары Бәрәскә зиратындагы XVIII гасырда корылган зур монументаль дөрбәләр белән уртаклыклар бар. Хәтта ки, Каргалы зиратындагы иң борынгы кабер ташларын да Адай авылыннан (хәзерге Татарстанның Кукмара районы) күчкән татар осталары эшләп торган.

Шул сәбәптән Каргалы авылы татар халкының борынгыдан килгән этник, мәдәни традицияләрен саклаучы зур үзәк булып яшәп килә.

Искәрмәләр:

¹ Вәлиев Р.М., Мөхәммәтшин Җ.Г. Бөек Болгар: Болгар-татар цивилизациясенең һәйкәле. - Анкара, 2000. -156-157, 160-163 б.; Әхмәтҗанов М.И. Татар дөрбәләре тарихына // ТА. - 2004. - № 1-2(10-11). - 137-167 б.; Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре // ТА // 2006. - №1-2 (16-17). -197-217 б.

² Файзрахманов Г.Л. История сибирских татар с древнейших времен до начала XX века. - Казань: «Фән», 2002. - С. 167-170.

Резюме

Статья М.И. Ахметзянова посвящена обследованию архитектурно-исторических сооружений старинного татарского кладбища Сеитова Посада Сакмарского района Оренбургской области.

Исследователь обнаружил и обследовал пять татарских мавзолеев, построенных в XVIII-XIX вв., и два казахских мавзолея с территории татарского кладбища, сооруженных в последней четверти XX века. Все татарские мавзолеи построены из красноватых, обработанных каменных плит, добытых с берегов р.Сакмара. Видимо, эти камни содержат в своем составе медь. По архитектурному типу, татарские мавзолеи Сеитова Посада близки к сооружениям аналогичного содержания г.Касимова и Заказанья (XVIII-XIX вв.) и тем самым входят в систему духовных памятников татарского народа. Татарские мавзолеи, по происхождению, связаны с традициями строительства аналогичных сооружений золотоордынской эпохи.

* * *

Мәкаләгә кертелгән барлык фоторәсемнәр автор тарафыннан эшләнгәннәр. 2004-2005 еллар. Оренбург өлкәсе.

Все фотоснимки для статъи сделаны автором. 2004-2005 гг. Оренбургская областъ.

Татар Каргалысы авылы Иске зиратының зур капкасы.
Село Татарская Каргала (Сеитов посад). Старое кладбище, главные ворота.

Татар Каргалысы авылы. Иске зират. Хәдичә бикә дөрбәсе. 1752 ел, май аенда үлгән.
Село Татарская Каргала (Сеитов посад). Старое кладбище, мавзолей княгини Хадичи, умершей в мае 1752 г.

Татар Каргалысы авылы. Иске зират. Хәдичә бикәнең кабер ташы язмасы тексты. 1752 елда каллиграф, ахунд Ибраһим Мөхәммәд-Түләк улы язган.
Село Татарская Каргала (Сеитов посад). Старое кладбище. Эпитафийный текст над могилой княгини Хадичи, написанный резчиком на камне, каллиграфом Ибрагимом ахундом, сыном Мухаммед-Туляки.

Татар Каргалысы авылы. Иске зират капкасы янындагы зур дөрбә.
Село Татарская Каргала (Сеитов посад). Мавзолей у главных ворот старого кладбища.

Источник: Татарская археология. 2006, № 3-4 (18-19) .- http://tataroved.ru