Марсель Әхмәтҗанов

Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре

I. Шаһ Гали хан дөрбәсе

Касыйм шәһәре 1452 елдан бирле татарның бер милли мәдәни үзәге, тарихи почмагы буларак мәгълүмдер. Анда хәзерге көндә дә татар халкы вәкилләре аз санда гына калган булса да, шәһәр үзенең кайбер милли үзенчәлекләрен саклап килә әле.

Касыйм шәһәренә 2004–2005 елларда археографик экспедиция максаты белән килгән дәвердә анда татарча сөйләшә белүче һәм традицион татар йолаларын үтәүчеләрнең юкка чыгып бетмәгәнлекләрен күрдек.

Шәһәрдә татар мөселман зираты, мәчет бар. Касыймның үзәгендә үк аның әүвәлдә татар ханлыгы башкаласы булганлыгын раслап торучы, 1467 елда корылган беренче мәчетнең таш манарасы һәм аның янында, ук Петр I кушуы буенча җимерелеп 1768 елда яңартып салырга рөхсәт бирелгәннән соң әүвәлге хан мәчете нигезендә корылган бина күтәрелеп тора.

Алар белән бер архитектура истәлегенең комплексын ясап, 1555 елда салынган Шаһ Гали хан һәм аның нәселләренең мәңгелек йорты нигезе булган Мавзолей әлегә бу тарихи урында истәлек булып калган. XVI гасырда Идел буе татарларының таштан корылган башка корылмалары сакланып калмаганлыктан, Касыймдагы бу дәвердән мәгълүм аз санлы биналар татар шәһәр архитектурасын өйрәнү өчен кыйммәтле чыганаклар булып саналалар.

Татарлар тарафыннан төзелгән XIII–XV гасырдагы шәһәрләрнең архитектура истәлекләре дә шулай ук аз санда мәгълүм. Алардан сакланып калган биналардан – манаралар, Кәрвансарай җимереклекләре, дөрбәләрнең, мәчетләрнең үрнәкләре Шәһре Болгарда, Увәк шәһәрендә, Төньяк Кавказда, Кырымда һ.б. җирләрдә күренәләр. Ләкин Алтын Урда дәверендәге дөрбә конструкцияләре XV–XVI йөзләрдәге Касыйм һәм Казан мавзолейларыннан шактый нык аерылганнар. Касыйм дөрбәләре XIV–XVI гасырлардан калган татар дөрбәләре корылмаларыннан үзләренең турыпочмаклы, озынча конструкциядә булулары белән үзенчәлекле. Нигездә, бүгенге Касыйм шәһәрендәге татар зиратларында сакланып калган XVI–XIX гасыр дөрбәләренең саны бишәү. Аларның берсе Касыймның элекке хан сарае янындагы мәйданда салынган Шаһ Гали хан дөрбәсе (җирле сөйләштә – "тәкыясе"), ул 1555 елда Шаһ Гали ханның кушуы буенча салынган булган. Бина ак таштан кисеп ясалган плитәләрдән корылган. Дөрбәнең озын як стеналары буе – 13,5 метр (19 аршин), иңе – 8,53 метр (12 аршин), биеклеге (7 аршин) 5,0 метр чамасы. Стеналарының калынлыгы – 48 см, түбәсе ябылган.

Бина эчке яктан ике өлешкә таш стена белән бүленгән. Кече ягы аның мәйданының 1/3 өлешен биләп тора. Кече як хан рухына даими Коръән укып тору өчен мөҗәвиргә тәгаенләнгән. Бүленеш дөрбәнен тышкы ягыннан күренми. Икенче – зур бүлмә хәзерге көндә эреле-ваклы кабер ташлары кисәкләре белән тулган. Аларны бербәтен ташлар итеп җыеп куярга тырышсалар да, бу эш барып чыкмаган. Ташбилгеләр арасында Шаһ Галинең ватылган кабер ташы да бар. Касыйм ханнары зиратындагы кабер ташларының, гәрчә алар да ак известняктан (кырачтан) кисеп ясалсалар да, Казан ханлыгындагы ташбилгеләрдән аермалы үзенчәлекләре дә бар.

Беренчедән, алар Казан ханлыгындагы эпитафик истәлекләрдән күзгә ташланырлык дәрәҗәдә ваграклар;

Икенчедән, аларның күпчелеге Казан ядкарьләрендә очрамаган дини формула белән башлана. Бу формула түбәндәге мәгънәдән гыйбарәт: "Аллаһы Тәгалә өчен Гайсә Адәм галәйһиссәлам белән бер дәрәҗәдә".

Бу формула – пәйгамбәребез Мөхәммәд салиуллаһи галәйһиссәламне санга сукмауның бер билгесе. Ихтимал, бу Касыйм ханлыгында хан һәм мирзаларны Мәскәү митрополитларының Мөхәммәд пәйгамбәргә дошманлыклары сәбәпле, ислам динен бозуга мәҗбүр итүгә керешүнең чагылыш башыдыр. Бүгенге көндә дөрбә эчендә 23 кабер ташы хисаплана. Дөрбәнең идәне астында подвал кебек урын да бар. Аңа керү юлы дөрбәгә керү ишеге урнашкан якта. Анда дөрбәгә керә торган ишектән уң якта аның нигезенә таба аска казып төшелгән таш баскыч эшләнгән. Аның очы томаланган ишеккә барып терәлә. Бина стенасының, көнчыгыш ягында бер тәрәзә, төньягында өч тәрәзә, көнбатыш ягында мөҗәвир бүлмәсенә керә торган ишек, көньяк (озын) ягында дөрбә эченә керә торган ишек уелган. Мөҗәвир бүлмәсенә төньяктагы бер тәрәзә уемы аша яктылык керә, аның идәне җирдән.

Подвалга төшә торган баскычның басмалары, стеналары ак таштан эшләнгән. Подвалдан Касыйм шәһәренең Иске Бистәсенә ташлардан ныгытып эшләнгән җир асты юлы булу турында риваятьләр сөйләнә. Касыймда яшәүче пенсионер табибә Фатыйма Тугеева Шаһ Гали дөрбәсе ясалган бер борынгы картинада мавзолейдан ерак түгел озынча убылган урыннар төшереп ясалуын сөйләде. Касыйм шәһәренең яңа татар зиратында каравылчы булып эшләүче Надир Ильичев (Касыйм р-ны, Казак авылында туган) шәһәрдә төзелеш эшләре алып барган кешеләрнең казулар вакытында җир астында гөмбәзле бина стеналарына тап булулары хакындагы хәбәрләр турында әйтте.

Шаһ Гали дөрбәсенең ишек өстенә гарәп графикасының сөлес стилендә гарәп телендә калкытып язылган эпитафик плитә беркетелгән. Ул плитәдәге ике юлдан торган язу уртада эрерәк итеп эшләнгән, һәр юлның биеклеге 13 әр см. Әлеге ике юлның дүрт ягында дүртпочмак әйләнәсе буенча кечерәк размерлы (6,5 см) хәрефләр белән язылган Коръән аяте тексты укыла.

Такта уртасына язылган ике юллык тарихи текстның татар теленә тәрҗемәсе түбәндәгечә: "Бу бинаның төзүчесе һәм иясе Шаһ Гали хан Шәех Әүлияр солтан углы, тарихтан рамазан аеның егерме беренче көнендә, тугыз йөз алтмыш икенче елында", ягъни милади 1555 елның 9 августында корылган:

Бу язманың әйләнәсендәге гарәпчә текстларны тулы килеш күчерү һәм тәрҗемә итү мөмкин булмады, чөнки текст озын һәм биектән күчереп алу өчен җайланма һәм вакыт кирәк булды.

Гарәп телендә кайбер укылган сүзләргә караганда, әлеге тарихи язманың әйләнәсенә Коръәннән "Ихлас сүрәсе" язылганлыгын фәһемләргә мөмкин.

Әлеге язмалар теркәлгән таш тактаның уртадагы тарихи (ике юл) текстының биеклеге – 40 см, киңлеге – 80 см. Таш плитәсенең зурлыгы – 125х50 см. Язмалар калкытып эшләнгәннәр. Эпитафик плитәне дөрбә стенасына 15–16 см чамасы тирәнлеккә батырып урнаштырганнар.

Шаһ Гали дөрбәсенең әлеге язма астыннан уелган ишеге кабер ташлары утыртылган бүлмәгә юл ача. Ишек тышкы яктан бикләнеп куела. Аның ачкычы шәһәрнең крайны өйрәнү музее хезмәткәрләре кулында саклана. Ишекнең өске өлеше арка ясап эшләнгән. Ишек юлының биеклеге – 176 см, киңлеге – 105 см. Стенаның калынлыгы – 48 см, тәрәзәләрнең киңлеге – 59 см, биеклеге – 144 см.

Тәрәзәләргә капкачлар куелган, дөрбә стеналарында җир өстендәге өслектә дүрт тәрәзә урыны һәм ике ишек бар. Дөрбәнең әйләнәсе дүртпочмаклык мәйдан рәвешендә кирпечтән ясалган баганалар һәм металл челтәр рәшәткәләр белән әйләндереп алынган. Түбәсе яссы итеп эшләнгән.

II. Әфган хан дөрбәсе

Касыйм шәһәрендә сакланып калган икенче дөрбә XVII гасырның беренче яртысына карый. Әлеге тарихи истәлек Касыйм шәһәреннән өч чакрым читтәрәк, Ука елгасының таулы ягында, электә Иске Бистә дигән урындагы зират өстендә сакланган. Бу зират тарихта мәгълүм булып, анда Касыйм ханлыгының атаклы кешеләре, ханнары, мирзалары, дин әһелләре, казаклары һ.б. атаклы затлары үзләренә бакый ахирәт йорты тапканнар. Касыйм тарихчыларыннан Аллаяр Белашев язмаларына караганда, ул зиратка хәтта Әҗи кебек ерак авыллардан да үзләренең мәетләрен китереп күмгәннәр.

Анда Ермак тарафыннан Себергә ясалган һөҗүм вакытында (1582 елда) әсирлеккә төшкән Себер шаһзадәсе Мөхәммәткол, Мәскәүдә әсирлектә яшәп, 1618 елда үлгәч, китереп күмелгән[1]. Аның кабере Иске Бистәдә Әфган хан дөрбәсе янында була. Шулай ук Иске Бистәдә Касыймның соңгы ханнарыннан Арслан хан һәм Фатыйма солтан да күмелгән һ.б.

Кызганычка каршы, Касыймдагы Иске Бистә зиратында барлык эпитафик истәлекләр дә юкка чыгып беткән диярлек. Анда бер Әфган хан дөрбәсеннән башка бер генә кабер ташы да калмаган. Әфган хан дөрбәсе кырыенда Арслан хан белән Фатыйма солтанның дөрбәсе булган, ләкин бу заманда соңгы ханнар дөрбәләренең эзләре җир өстеннән чак-чак кына беленеп тора. Алар каберләре өстләренә корылган дөрбәдән бер кирпеч тә калмаган һәм кабер ташы да юк.

Бүгенге көндә Иске Бистә зиратының бердәнбер ядкаре булып 1648 елда салынган Әфган хан дөрбәсе һәм аның эчендә күмелгән хан туганнарының җимерелеп бетү алдында торган өч кабер ташы саклана. Әфган хан – Хива ханы, атаклы "Шәҗәрә-и төрек" китабын язган Әбелгази Баһадир ханның бер туган энесе, Алтын Урда ханнарының токымы. Ул, 1621 елда үзенең бертуган агасы Хәбәш солтанның боерыгы белән Мәскәүгә озатылып, Мәскәү падишаһының сараенда 11 яшьтән тәрбияләнеп яши башлый. Әфган хан Мәскәүдә 1648 елның рамазан аенда вафат була. Аның хатыны Алтын ханым Хаҗим солтан (Хаҗи Мөхәммәд хан) кызы бине Акатай хан була. Әфган Мөхәммәд хан бине Гарәб Мөхәммәд ханга дөрбәне аның хатыны Алтын ханым төзеткән.

Әфган хан дөрбәсе дә Шаһ Гали мавзолее кебек озынча турыпочмаклык рәвешендә төзелгән. Ләкин ул, аннан аермалы буларак, кызыл кирпечтән эшләнгән. Бу үзенә күрә бер борынгы татар традициясен бозуның чагылышы, чөнки татар ышанулары буенча, кабер өстенә ут ярдәмендә эшкәртелгән кирпечләр, металл әсбаплар, кадаклар кертелергә тиеш булмаган. Шунлыктан әүвәлдә кабер өсте корылмасы булган бураларны да кадаксыз гына, ягъни киртекләп ясап өеп куйганнар. Гадәттә мөселманнар кабергә ләхет авызын ябу өчен дә яндырылмаган кирпечне файдаланганнар.

Борынгы дөрбәләрне салганда яндырылган кирпечтән файдалану гадәте XVIII–XIX гасырларда да кабатлана. Мәсәлән, Татарстанның Әтнә р-ны Бәрәскә авылында 1785 елда вафат булган Шәех Ибраһим бине Йосыф Бәрәскәвинең дә зур дөрбәсе яндырылган зур кирпечләрдән эшләнгән. Аның тәрәзә уемнарына тимердән челтәрле каплавычлар, ишеге чүкелгән металлдан эшләнгән булган. Ш. Мәрҗани язуы буенча Шәехнең хәерсез Нәбирәләре металл әсбапларны, каерып алып, сатып бетергәннәр. Шулай да бер тәрәзә каплавычы бүгенге көнгәчә сакланган.

Шулай ук, безнең белүебезчә, Чистай шәһәренең татар зиратында кызыл кирпечтән эшләнгән дөрбә саклана. Татарстанның Әгерҗе р-ны Наҗар авылында булганда да кызыл кирпечтән салынган бер дөрбә күрергә туры килгән иде.

Әфган хан дөрбәсе җир өстеннән 55 см биеклеккә күтәрелгән ак ташлардан кисеп эшләнгән плитәләрдән корылган нигез өстендә утыра. Бинаның тышкы стеналары 10,20х5,7 метр зурлыкта. Биеклеге – 430 см, түбәсе ябылган. Бинаның эчке файдалы мәйданы – 9,4х4,2 метр. Фундаментның мәйданы 10,67х6,22 метр зурлыгында.

"Парадный", ягъни каршы ягында ишек һәм ике тәрәзә, тар якларында берәр тәрәзә, арткы стенасында ике тәрәзә тишеге эшләнгән. Тәрәзәләрдә металл рәшәткәләр бар, эчке яктан һәр тәрәзәгә, кар-бураннардан саклау өчен, агачтан тәрәзә капкачлары да куелган. Стеналарның калынлыгы – 0,4 метр.

Тәрәзәләрнең киңлеге – 0,4 метр, биеклекләре – 0,59/0,6 метр. Тәрәзәләрнең бусага биеклеге, нигездән үлчәнгәндә, 0,9 метр. Дөрбәнең алгы ягында стена кыры белән тәрәзә аралары – 2,2 метр, ишек белән тәрәзә арасындагы стена 2,08 см ны тәшкил итә.

Ишек урыны фундамент өстеннән 1,85 метрга күтәрелә. Ишек өстеннән түбә тигезлегенә кадәр ара – 1,9 метр. Ишекнең киңлеге – 0,96 метр. Стена кырларының ераклык арасы – 2,2 һәм 2,22 метр.

Бинаның кыска якларында тәрәзә белән фундамент өсте арасы – 0,9 метр. Стена кыры белән тәрәзә кырлары арасы – 2,8 һәм 2,79 метр, тәрәзә биеклеге – 0,59 метр.

Дөрбәнең арткы стенасында ике тәрәзә ясалган, аларның иң-буй бурлыклары, фундаменттан күтәрелеше калган өч яктагы кебек, тик стена белән тәрәзә арасындагы ераклыклары аерыла, уң якта – 2,33 метр, сул якта – 2,4 метр, ике тәрәзә арасы 4,6 метр тәшкил итә.

Мавзолейның тышкы архитектур бизәлешен архитектура һәм декоратив сәнгать белгечләре тарафыннан тасвирлау дөресрәк булыр. Мондагы үзенчәлекләр әүвәлге татар дөрбәләрендә очрамыйлар.

Дөрбәнең ишек өстендә 0,75х0,4 метр зурлыктагы плитәгә, калкытып, өч юл сөлес стилендәге гарәп язуы белән татар телендә тарих язылган. Язуларга дүрт яктан 6 см киңлектә үсемлек орнаменты төшерелгән. Үсемлек бизәкләренең сурәтләре тышкы кырыйдан бау орнаменты белән нәфис итеп чолганып алынган.

Эпитафик язманың күчермәсе:

Бу һиҗри 1059 ел, милади ел исәбе белән 1649 елга туры килә.

Әфган хан дөрбәсе Касыйм ханлыгында Сәед Борһан солтан идарә иткән дәвердә корылган. Ә Мәскәүдә ул вакытта Алексей Михайлович Романов хакимлек итә.

Әфган хан дөрбәсе, гомумән, Касыйм татарларының сәнгате һәм тарихы белән кызыксыну Русиядә 1860 еллардан соң гына башланган. Шул вакытларда урыс галимнәренең татар эпиграфикасы белән дә кызыксынуы арта. Әлбәттә, иң беренче булып Касыйм шәһәре эпитафик язмаларын өйрәнүне күренекле татар галиме Хөсәен Фәезханов башлап җибәргән. Аның тарафыннан Касыймдагы XVI–XVII гасырлардан сакланып калган кабер ташларының текстлары өйрәнелә. Ул үзенең материалларын тарихчы В.В. Вельяминов-Зерновка биреп, соңгысы татар галиме биргән материалларның зур өлешен үзенең Касыйм ханлыгы тарихын өйрәнүгә багышланган дүрт томлык хезмәтенә керткән. Ләкин В.В. Вельяминов-Зернов хезмәтенә Әфган хан дөрбәсенең эпитафик язмалары кертелмәгән, гәрчә алар Х. Фәезханов тарафыннан өйрәнелгән булсалар да, алар, дөньяга чыкмыйча, югалып калганнар.

Урыс археологы Алексей Васильевич Селиванов, 1886 елда Касыйм шәһәренә килеп, Иске Бистә зиратында да була, анда Әфган хан дөрбәсен һәм аның эчендә булган дүрт эпиграфик ташның сурәтләрен фотога төшереп ала. Галим-археолог, эпиграфик текст сурәтләрен укыр өчен, Мәскәү университеты профессоры, тюрколог Федор Евгеньевич Коршка (1843–1915) тапшыра. Ф.Е. Корш, язмаларны укып, тәрҗемә итеп, урысча текстларны А.В. Селивановка бирә. Ф.Е. Коршның Әфган хан дөрбәсе эчендәге кабер таш өстендәге текстларны өйрәнгәне һәм ташлардагы текстларның, ташларның үзләренең сакланышы да шактый яхшы булганлыгы аңлашыла. Әфган хан дөрбәсендә сакланган кабер ташларының урыс теленә тәрҗемә ителгән текстларын Касыйм шәһәре тарихчысы, үзенең кала тарихына багышланган китабына кертеп, бастырып чыгарган[2]. Ләкин безнең өчен оригинал текстлары булу да мөһим, димәк, кайдадыр архивларда ташларның татар телендәге сурәтләре дә сакланырга тиеш була. Безнең тарафтан 2005 елның августында Әфган хан дөрбәсе эчендәге өч кабер ташы тикшерелде; тикшерүчеләр аларны XIX гасырда дүртәү дип расласалар да, берсе хәзергәчә сакланмаган.

Дөрбәдәге кабер ташлары горизонталь хәлдә яталар. Идел-Урал буйларындагы әлегә кадәр мондый типтагы кабер ташлары очраганы юк иде, ләкин 2003–2005 еллардагы казу вакытларында Казан кирмәнендә табылган ханнар дөрбәсе эчендәге кабер өсте корылмалары белән Әфган хан дөрбәсендәге табутлар белән уртаклык күренә. Алар сандык (таш табут, саркофаг) сыман рәвештә эшләнгәннәр. Мондый сандык эпитафияләр Истанбулдагы төрек солтаннары каберләре өстендә дә корылган. Ләкин ал арның сандыклары төрле төстәге орнаментлар һәм гарәп язмалары белән чуарланып бизәлгәннәр. Әфган хан дөрбәсендәге сандыклар да, XIX гасырның 80 елларындагы тасвирларга караганда, төрле "арабеска"лар белән бизәү эзләрен югалтып бетермәгән булганнар әле. Әфган хан дөрбәсендәге сандыкларда да язу текстларының табутның дүрт як стенасында булуы аларны төрек солтаннарының таш табутлары белән якынлаштыра.

Алга таба Әфган дөрбәсе эчендәге сандыклар стеналарында сакланган язма текстлар һәм аларның урыс телендә сакланган тулы текстлары китерелер.

I сандык (саркофаг)

Бу таш текстыннан аның Әфган хан кабере өстенә куелганлыгы аңлашыла. Ул - дөрбә эченә кергәч, сул яктагы стенага янәшә куелган беренче таш табут.

Сандыкның ишек ягындагы башында сакланган беренче язма:

Укылышы:

Проф. Ф.Е. Корш тарафыннан укылган текстның тәрҗемәсе: "Этот надгробный камень для Авган-Мухаммед-султана, законная его супруга Алтун-ханым велела соорудить. Его высочество Авган-Мухаммед-султан 37 лет от роду в Москве скончался"[3].

Әлеге Әфган хан кабере сандыгының дөрбәнең арткы стенага караган башындагы язмалар:

Укылышы:

... иллик тукыз сыйгыр йылында".

Урысча текст:

"Дата 1059, в год коровы".

Әфган хан сандыгының сул як стенага караган ягындагы язма:

Укылышы:

Язманың урыс телендә сакланган тексты:

Әфган Мөхәммәд солтанның кабер ташының озынлыгы – 1,61 метр, киңлеге – 0 ,33 метр, биеклеге – 0,65 метр.

Дөрбәдә уртада торучы таш табут

Ташның хәзер бер язуы да беленми, бер як кырыенда геометрик орнамент эзләре бар.

Сандыкның буе – 1,0 метр, иңе – 0,35 метр, биеклеге – 0,7 метр.

Урыс телендә сакланган язмада кызыклы мәгълүмат язылган булган:

"Дата 1059, год коровы, этот надгробный камень для Тюге-Султана, сына Ишима-Султана Хаджим-Хана, Алтын-Ханым велела соорудить. Тюге-Султан".

Түге солтан Хаҗим ханның оныгы Әфган Мөхәммәд солтанның туганнан туганы була.

Дөрбәдә бүгенге көндә юкка чыккан

3 нче сандыктагы язманың урысча тексты:

"Дата 1062, в год дракона, сама при жизни своей, эту плиту соорудила".[4]

Бүгенге көндә дөрбә эчендә (№ 3), уң якта, иң кырыйда торучы таш сандык

Укылышы:

"бең дә иллик токузда Ай-ханым хәйәти илә бина кылдырды".

Тәрҗемәсе:

"Дата 1059, в год коровы надгробный камень Ай-ханым сама, при своей жизни, велела соорудить".

Янә бу ташта сакланмаган текстның урысча тәрҗемәсе

"Дата 1062, в год дракона Ай-ханым скончалась".[5]

Ай-ханым сандыгының сакланышы начар, бизәк һәм язу эзләре дә бетә язган. Орнаментлардан шакмаклы бизәк һәм сигез телле чәчәк сурәте күренә (диаметры 7 см).

Таш табутның озынлыгы – 1,5 метр, иңе – 0,36 метр, биеклеге – 0,64 метр.

Шакуловлар дөрбәсе

Касыйм шәһәренең бүгенге мөселман татар зиратында XIX гасыр башларында корылган дөрбәләрнең из зурысы – сәетләр нәселеннән булган Шакуловлар фамилиясенә карый.

Шакуловлар – Касыймдагы борынгыдан килгән нәсел. Аларның исемнәре тарихта XVI гасыр уртасыннан күренә, бу фамилия XVII гасырда Касыймда идарә иткән ханнар белән туганлашып бетә. Аларның тарихи шәҗәрә текстлары Касыйм Шакуловларының Кырым, Казан, Дагыстан, Хәрәзем, Төркестанда яшәүче сәетләр белән бер нәселдән булуына дәгъва итәләр[6].

Касыйм Шакуловларның дөрбәсе эченә фамилиянең өч күренекле вәкиленең каберләре куелып, әйләнә-тирәсендә дә аларга кардәш булган мөселманнарның каберләре күренә. Фәндә әле, Шакуловлар дөрбәсен өйрәнеп, аның турында фикер әйткән кеше күренми. Безнең хезмәтебез бу өлкәдә беренче башлангыч булып тора.

Дөрбә 2004 елның июнь аенда беркадәр өйрәнелеп, бу эш 2005 елның августындагы археографик экспедиция вакытында төгәлләнде.

Шакуловлар дөрбәсенең озынлыгы – 870 см, иңе – 437 см, биеклеге – 186 см. Аны төзүгә тотылган ак таштан кисеп ясалган плитәләрнең уртача зурлыгы: 14х348х68; 14х35х60 см. Шакуловлар дөрбәсе Касыйм татар зиратындагы иң зур дөрбә. Ул башкалардан үзенең озынлыгы белән аерылып тора. Ул да, башка дөрбәләр кебек үк, нигез-фундамент, стена һәм өстә кәрниз белән төгәлләнә. Стена сигез ниргә плитәдән өелгән. Кәрниз өстенә известь эретмәсе ябып катырган булганнар, ләкин ул хәзер тузган инде, урыны белән кәрнизләр җиргә кубып төшкәннәр. Кәрниз һәм нигезләр, аерым архитектура элементлары кулланып эшләнгәнлектән, сыгылмалы булып торалар.

Шакуловлар дөрбәсенең алгы якта сулдан беренче булган эпитафик плитә язуының күчермәсе:

Текстның укылышы:

Шакуловлар дөрбәсе стенасында урталыкта куелган эпитафик плитәнең тексты:

Укылышы:

Шакуловлар дөрбәсендә стенада уң як кырыйга куелган эпитафик язма тексты:

Укылышы:

Максудовлар дөрбәсе

Ул – Касыйм шәһәренең татар зиратында фәнни әйләнешкә беренче мәртәбә кертелә торган дөрбә. Дөрбә, зиратка кергәч, уң якка китә торган сукмак белән барганда, зиратның арткы кырыенда ук диярлек бер коры елга буена якын җирдә урнашкан. Ак известняк плитәләрдән кисеп эшләнгән. Плитәләрнең уртача зурлыклары 14х30х65 см ны тәшкил итә.

Дөрбә дүрткырлы. Аның йөзлек ягы (парадный) елгага карап тора. Бу як стенага эпитафик плитә урнаштырылган. Текст ак таш тактага гарәп алфавитының сөлес стилендә кабартып язылган. Таш эпитафиянең зурлыгы – 58х62 см (киңлеге – 62 см). Ул нигездән 60 см югарылыкта, кәрниздән 17 см аскарак урнашкан. Эпитафик плитәнең бер кыры белән дөрбә кыры арасы – 204 см, икенче кырының арасы – 197 см. Дөрбәнең стенасы 70 см калынлыкта.

Дөрбәнең стеналары нигездән сигез ниргә тәшкил итеп өелгәннәр. Бу кабер өсте корылмасы, төзек дүртпочмаклык булып, тышкы размеры 470х457 см.

Нигезгә салынган ташларның кырларыннан фаска алынып, нигезләр стеналардан 13 см чыгып торалар, нигезнең таштан өелгән биеклеге җир өстеннән 30 см күтәрелә.

Кәрнизләр стенадан 20 см югарылыкка күтәрелгәннәр. Дөрбәнең нигезен, стенасын, кәрнизен бергә кушканда гомуми биеклеге 185 см тәшкил итә.

Дөрбәнең язулы стенадан сул яктагы тарафында 38х41 см зурлыктагы тәрәзә тишеге ясалган. Ул тишекләр корылма эчендә һава алмашынып торуга хезмәт итәләр. Тәрәзәнең озын өлеше биеклекне белдерә. Язулы стена кырыннан тәрәзә кырына кадәр ике ара – 204 см, икенче кырыннан 194 см тәшкил итә. Бина начар хәлдә, өелгән таш плитәләрнең җимерелеп төшү куркынычы бар. Кәрниз итеп кыеклап эшләнгән плитәләр, күп урыннан кубып төшеп, җирдә аунап яталар. Эпитафик язманың да күп өлеше бозылган, укуы авыр.

Корылманың эчке өлешендә ташлар юк, чүпләнгән.

Стенага беркетелгән эпитафик язманың тексты:

Укылышы:

Максудовлар, князь дәрәҗәсендә булып, Касыйм ханлыгында XVI йөзнең уртасыннан мәгълүм фамилия. Бүгенге көндә алардан Казанда яшәүче кешеләр бар.

Кабер ташындагы җырчы Әбүбәкер дигән шәхес кызыклы, ләкин әлегә аның турында башка мәгълүматлар юк.

Касыйм шәһәренең татар зиратындагы билгесез фамилиягә нисбәтле дөрбә

Бу дөрбә, зират капкасыннан туп-туры кереп китеп, беркадәр уңга каерылып баргач күренә. Сул якта, урам буе стенасы. Бина тышкы яктан ак известняктан кисеп эшләнгән озынча плитәләрдән өеп ясалган. Эчке яктан стеналар кызыл кирпечтән корылганнар. Стенаның буе – 387 см, иңе – 330 см. Стена биеклеге өч катлам-нигез, стена, кәрнизләрдан гыйбарәт. Кәрниз катламы – 32 см, ул стенадан 17 см чыгарылып эшләнгән. Кәрнизнең буе, дөрбәнең иңе буенча санаганда, 364 см тәшкил итә, кәрнизләр, стена буенча ике дулкын ясап, өстән аска таба кечерәеп киләләр.

Нигез калынлыгы җир өстеннән 47 см чыгып тора һәм стенадан 6 см читкә киткән.

Кыйбла якка караган кыска стенага киңлеге – 76, биеклеге 70 см зурлыктагы дүртпочмаклы эпитафик плитә беркетелгән. Эпитафик такта җирдән 70 см югары күтәрелеп тора. Моннан тыш дөрбәнең өч як стенасында дөрбә эчен җилләтү өчен, 33х38 см зурлыктагы дүрт кырлы тәрәзә тишекләре калдырылган.

Төзүдә кулланылган ак известняк плитәләрнең уртача үлчәмнәре 14х20х50 см зурлыкта.

Дөрбәнең көнчыгыш як стена белән төньяк стенасы кушылган почмагы, ни сәбәптәндер, кисеп эшләнгән.

Дөрбәнең эчке ягында ташлар юк, ихтимал, ул ялгыз кеше кабере өстенә генә корылгандыр.

Бинаның стенасына беркетелгән эпитафик плитәнең сакланышы начар, күпертелеп язылган гарәп хәрефләре, урыны-урыны белән кубып төшеп, текст укылышына зур зыян китергәннәр. Текстның йөзлегендә матур гына геометрик орнамент элементлары бар, алар башка ташларда кабатланмыйлар.

Эпитафик язманың беренче юлында Коръән кәлимәсе һәм кырларында бизәкләр.

Мәкаләнең соңында Касыйм шәһәрендә XVI гасырдан бирле корылып киленгән дөрбәләр, кабер ташлары ясау өчен кирәк материалның ханлыкның башкаласыннан читтәрәк Үкә (Ока) елгасы буендагы Ташинский, Акишинский, Малеевский карьерларыннан һәм Ташлык авылыннан алынганлыгында әйтеп үтәргә кирәк.

Искәрмәләр

¹ Шишкин Н.И. История города Касимова с древнейших времен. – Рязань: Издание газеты "Благовест", 1999. – 75 б.

² Шунда ук. – 191 б.

³ Шунда ук. – 192–193 б.

⁴ Шунда ук. – 192 б.

⁵ Шунда ук. – 192–193 б.

⁶ Кол Шәриф һәм аның заманы. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2005. – 34–44 б.

РЕЗЮМЕ

Статья М.И. Ахметзянова посвящена обследованию архитектурно-исторических памятников г. Касимова, сооруженных в XVI–XIX вв. О них в научной литературе имеются небогатые, малочисленные публикации. Имеющаяся литература относится лишь к мавзолеям Шах-Али (построен в 1555 г.) и султана Авгана-Мухаммеда (1649 г.). Кроме этих двух, в Касимовском городском татарском кладбище сохранились еще три каменных мавзолея, построенных в конце XVIII – первой половине XIX в., о которых в научной литературе отсутствуют сведения.

Обследование всех названных мавзолеев г. Касимова обусловлено необходимостью установления генетических и типологических связей аналогичных архитектурных памятников татар, сохранившихся на кладбищах сегодняшнего Татарстана, Башкортстана и Оренбургской области, построенных в XVI–XIX вв.

Во время полевых исследований, проведенных автором в 2004, 2005 гг. в Касимове, сделаны обмеры памятников и исследован их материал. Были также изучены эпиграфические надписи установленных на стенах мавзолеев и надгробий мавзолея Авган-хана. Дело в том, что надписи установленных на стенах мавзолеев Шах-Али и Авган-хана в научной литературе (например, у историка Н.И. Шишкина) отмечены как арабские. После ознакомления с материалами, мы уточнили, что надписи мавзолея Шах-Али на стенке сделаны на арабской графике и языке, а надписи эпитафийных надгробий, собранных внутри мавзолея, – на арабском и старотатарском языках. В отношении надписей мавзолея Авган-хана историк допустил неточности, отмечая лишь, что они написаны на арабской графике.

Эпитафийные памятники Касимовского нового кладбища вообще не упоминаются в исторических документах.

Вследствие изученности надгробных памятников XVI–XVII вв. в мавзолее Шах-Али и наличия их опубликованных текстов, нет необходимости изучать их содержание. Главное внимание было уделено на остальные памятники. Вследствие изучения памятника-мавзолея Авган-хана было установлено, что надпись с наружной стороны, установленная над дверью, по содержанию, является татарским текстом и находится в хорошем состоянии. Была снята копия надписи. Что касается эпиграфических надгробий, то их состояние весьма плачевное, но, несмотря на это, на двух надгробиях из трех были обнаружены несколько цельных предложений из текстов и содержание их опубликовано. По некоторым данным стало известно, что надписи на надгробиях мавзолея Авган-хана были сфотографированы в 1880 гг. и с них сделаны переводы текстов на русский язык. Видимо, эти снимки покоятся в научных архивах востоковедов. Они весьма интересны и с точки зрения языкознания.

Далее в статье приводится описание мавзолеев городского кладбища г. Касимова. Исследователь касимовско-татарской культуры Владимир Акимов, изучив мавзолеи нового кладбища, подчеркнул о наличии трех мавзолеев и отнес их к фамилиям Янбаевых, Шакуловых и Ишимбаевых. Кроме того, мы заметили груды камней, которые, видимо, принадлежали к зданиям разрушенных и снесенных других мавзолеев.

После тщательного исследования эпитафийных надписей сохранившихся мавзолеев, мы определили их принадлежность к фамилиям Шакуловых и Максудовых. Третий мавзолей, видимо, принадлежал Янбаевым. Дело в том, что эпитафийная доска со стены этого мавзолея довольно сильно разрушена, хотя сохранилась дата смерти владельца и относится к 1850 г.

Мавзолей Максудовых имеет дату по хиджри 1223 г., по григорианскому стилю 1808/9 гг. Мавзолей Шакуловых содержит три эпитафийных плит, где отмечены даты – 1217/1802 гг., 1218/1803 гг., 1254/1839 гг. Однако, судя по эпитафийным надписям, в мавзолее Шакуловых находятся могилы и их предков, живших в XVIII в.

Традиция строительства подобных надгробных сооружений-мавзолеев, по некоторым сведениям, сохранились в отдельных татарских селениях Касимовского района, которые ждут своих исследователей.

Әхмәтҗанов М.И. Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре // Татар археологиясе. – 2006. – № 1–2 (16–17). – 197–217 б., илл. белән.

Әхмәтҗанов М.И. Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре // Татарская археология. – 2006. – № 1–2 (16–17). Кочевой мир Средней Евразии и Золотая Орда. – С. 197–217 с илл.

Источник: Татарская археология. 2006, № 1-2 (16-17) .- http://tataroved.ru