XXIII. Тирсә авылы зираты («Ташбилге»)

№ XXIII-1 Тукбулат Урмыбакгы улына* куелган таш. 1679 ел.

Алгы ягында (күпертмә язулы): бизәк

Үлчәмнәре: 94 х 50 х 21

* Бу шәхес — Тирсә алпавытлары Яушевларга каршы бәйсезлек өчен көрәшкән каһарман. Рус телендәге архив документларында аның исеме «Унурбахты, Нурбахты, Ураз-бахты» рәвешләрендә дә очрый. Аның исеме Тирсә авылының 1646 елгы халык исәбен алу документларында бозып Тарбулат Улирбахтин дип теркәлгән. Бу исем 1656, 1661, 1666 еллардагы документларда да очрый. 1731 елгы бер документта Тукбулатның нәселе башта Наҗар авьшында яшәгәнлеге, алпавытлар белән даими низаглар аркасында 1670 нче еллардан алып Салагыш авьшында егерме еллап яшәгәнлеге, аннары Качкын авылына (хәзерге Актаныш районында) күчеп яшәгәнлекләре әйтелә.

** Һиҗри 1090 ел милади ел исәбе буенча 1679 елга туры килә.

XXIIIа. Тирсә авылы зираты («Түбән зират»)

Тирсә авылындагы борынгыдан килгән зират турында татар тарихчысы Г.Әхмәрев 1906 елда язылган бер мәкаләсендә телгә алганлыгын әйтеп үткән идек. «Мирас» журналында (1991 ел. — № 1) галим Марсель Әхмәтҗанов «Тирсә ташы» исемле мәкаләсендә бу зираттагы бер таш турында язды. Тирсә зираты турындагы кыйммәтле мәгълүматлары булганлыктан, ул мәкаләнең бер өлеше монда күчерелә.

«1956 елларда Татарстан җөмһүриятенең Әгерҗе төбәге Тирсә авылында XVII гасырдан бирле сакланып килгән борынгы зират җимерелә. Ерак гасырлардан бирле килгән традицияләрен өзмичә саклаган бердәнбер тарихи зират комплексы юкка чыга. Эш шунда ки, Тирсә авылында тыюлык рәвешендә татар мирзалары биләмәсе, XVII гасырдан бирле артык зур үзгәрешләр кичермичә, XX гасыр башына кадәр яши. Татарстанда моның мисалы булырдай бүтән авыллар сакланмаган.

1956-57 елларда Тирсәгә читтән китерелгән яңа хуҗа каберлекне туздырып, өстенә авыл хуҗалыгы машиналары паркы кора. Борынгы язулы ташлар, дөрбәләр, каберләр себереп түгелә. Ләкин җимерүчеләрнең күзе җирне үтәли күрә алмый, еш кына комбайн, тракторлар җир астындагы кирпечтән корылган ләхетләр җимерелеп, батып калганнар.

Бүгенге көндә шул борынгы зиратның бер почмагында ялгыш кына бер кабер ташы сакланып калган» (84 бит).

Бу өзекнең соңгы юлларындагы «бер кабер ташы сакланып калган...» дигән сүзләр хакыйкатькә туры килми. Чөнки шул зиратта башка ташлар да бар.

М.Әхмәтҗанов мәкаләсендә түгәрәк таш (безнең әлеге хезмәттәге XXIIIа-2 тексты белән күршедәге ташның (XXIIIа-1) мәгълүматлары бутап бирелгән. «Мирас»тагы мәкаләдә түгәрәк таш 70 яшьлек Котлымөхәммәд мирзага куелган дип ялгыш языла. Дөреслектә, үзенчәлекле калыпта эшләнгән бу таш морзалар нәселеннән Равил исемле өч яшьлек балага куелган.

Тирсә зиратының аянычлы язмышын М.Әхмәтҗанов «Татар зиратлары» исемле мәкаләсендә дә (Казан утлары. — 1997. — № 12. — 143-153 битләр) искә алып үтте. Анда, аерым алганда, мондый юллар бар: «...Борынгы заманнарда ләхетнең стеналарын кирпечләр белән тышлап ныгытканнар; Әгерҗе ягындагы Тирсә зиратында җимерелгән XVII-XVIII гасыр каберләрен күрүчеләр, ләхетнең кирпечләр белән ябылуы хакында сөйләделәр» (152 бит). Тирсә һәм башка авылларның борынгы зиратлары туздырылу турында М.Әхмәтҗанов бүтән мәкаләләрендә дә искәртеп үтте (мәсәлән, Татар эпитафиясе сәнгате хакында // Татарский народ после 1552 года: потери и приобретения = Татар халкы 1552 елдан соң: югалтулар һәм табышлар: фәнни-гамәли конференция материаллары. — Казан, 2003. — Б. 173).

Тирсә авылының бу зиратында дәһшәтле Котлыгмөхәммәт Тәфкилев каберенә куелган таш та хәзергәчә сакланмаган. Ләкин, тарихи әһәмияте булганлыктан, ул таш хакында табылган мәгълүматларны бу китапта бирүне кирәк дип таптык.

№ XXIIIа-1 Котлымөхәммәд мирза Биниәмин улы Бикмаевка* куелган таш. 1908 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Уң ягында:

1) кәфә бил-мәүт вагыйзән
2) (вертикаль рәвештә): кәрам әйләб догада идеңез йад тасдыйкълән рухымны кылыңыз шад
3) бу кабер хәлләрен сагышлайасыз безгә Коръән укып багышлайасыз*** (горизонталь рәвештә):

1) рәхмәте Аллаһы Тәгалә рәхмәтән васыйгатән

Сул ягында: (вертикаль рәвештә):

Үлчәмнәре: 132 х 39 х 30

* Котлымөхәммәд Бикмаев — Йосыф мирза Тәфкилевнең улы Шаһингәрәйнең оныгы. Шаһингәрәйнең кызы Фатыйма Биниәмин мирза Мөхәммәтшаһ улы Бикмаевка кияүгә чыккан һәм бу никахтан Котлымөхәммәд дөньяга килгән. К.Бикмаевның Мордывый авылына якын урында 3000 дисәтинәдән артык чәчүлек, урман, печәнлек һ.б. җир биләмәләре булган. ** туграсыман.

*** Бу ташка уелган әлеге шигъри юлларны М.Әхмәтҗанов «Казан утлары» журналында (1994. — № 3) «Кулъязма китапларда кече жанрлар» мәкаләсендә (176—177 битләрдә) һәм «Татар кулъязма китабы» (2000) исемле хезмәтендә (114 бит) бастырган иде. Тик анда ташның елы 1907 дип ялгыш күрсәтелгән.

№ XXIIIа-2* Равил Мөхәммәдәкрам мирза улына куелган таш. 1905 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: биеклеге — 87, диам. 26

* Түгәрәк шәкелдәге, багана-колоннасыман таш. М.Әхмәтҗановның «Тирсә ташы» (Мирас, 1991) мәкаләсе турында кереш мәкаләдә сүз булган иде. Ләкин ул мәкаләдә түгәрәк ташныкы дип тәкъдим ителгән текст тулаем бу ташныкы түгел. Төгәлрәге, ни сәбәпледер, янәшәдә торучы икенче бер ташның (бу китаптагы XXIIIа-2) һәм түгәрәк ташның текстлары үзара буталып бирелгәннәр.

Бу таш турында М.Әхмәтҗанов бүтән мәкаләләрендә дә язды (мәсәлән, Татар эпитафиясе сәнгате хакында // Татарский народ после 1552 года: потери и приобретения (Татар халкы 1552 елдан соң: югалтулар һәм табышлар: фәнни-гамәли конференция материаллары. — Казан, 2003. — Б. 171). ** туграсыман.

*** Бу ташка уелган әлеге шигъри юлларны М.Әхмәтҗанов «Казан утлары» журналында (1994. — № 3) «Кулъязма китапларда кече жанрлар» мәкаләсендә (176 биттә) һәм «Татар кулъязма китабы» (2000) исемле хезмәтендә (114 биттә) бастырган иде.

№ XXIIIа-3 Гафифә Гобәйдулла кызына куелган таш. 1906 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Үлчәмнәре: 76 х 30 х 13

№ XXIIIа-4 Мулла Әхмәдҗан Муса улына куелган таш. 1901 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: 65 х 33 х 8

№ XXIIIа-5* Кемгә куелганы билгесез таш.

Алгы ягында (уйма язулы):

Үлчәмнәре: 0 35 х 9

* XIX гасыр ахыры — XX гасыр башында куелган таш. ** Кеше исеме язылмыйча, буш урын калдырылган.

*** Төгәл елы билгесез. Мондагы 11 саны — тиешле елны язу өчен алдан әзерләп куелган элементлар гына.

№ XXIIIа-6 Галиәхмәд Кә... еддин улына куелган таш. 1899 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: 81 х 33 х 14

№ XXIIIа-7 Бәһаведдин Габделвәли улына куелган таш. 1905 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: 83 х 35 х 11

* туграсыман.

№ XXIIIа-8 Ике кешегә уртак: Фатиха Мөхәммәдҗан кызына (Шәмсетдин җәмәгатенә) һәм Маһиҗамал Низамеддин мулла кызына куелган таш. 1920 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: 72 х 32 х 16

№ XXIIIа-9 Хәбибрахман Әхмәдсиддыйк улы Мусинга куелган таш. 1923 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында:

Үлчәмнәре: 65 х 37 х 9

№ XXIIIа-10 Котлыгмөхәммәт мирза Мәмәш улы Тәфкилевкә куелган таш. 1766 ел.

Кереш мәкаләбездә әйтеп үтелгәнчә, бу кабер ташы хәзерге вакытка кадәр сакланмаган. Ләкин аның булганлыгына ышанычлы дәлилләр бар. Татар тарихчысы, дин галиме, әдип һәм педагог Ризаэтдин Фәхретдин (1859-1936) үзе мөхәррирлек иткән «Шура» журналында (Оренбургта чыккан) 1915 елда бастырган «Сәлимгәрәй мөфти Тәүкилев» исемле күләмле мәкаләсендә Котлыгмөхәммәт мирза Мәмәш улының кабер ташы турында да язган. Мәкаләнең шул өлеше монда күчерелә.

«... Котлыгмөхәммәд мирза, 1179/1766 нчы ел рәҗәп (13 нче апрельдә) 91 яшендә вафат булды. Кабере Алабуга өязе Мордыбый карьясе каберлегендәдер. Кабер ташына: «әл-мәрхүм әл-мәгьфур генерал-майор мирза Котлыгмөхәммәд бине мирза Мәмәш Тәүкили Русийә мәмләкәтендә булган шаһларга илле йылдан зийадә хезмәт күрсәтеп ахрел-әмер йукары мәртәбәдә булып тарихы русийәнең 1766 нчы сәнә апрель 13 дә һиҗри 1179 сәнә рәҗәп айында 91 йәшендә вафат итте» дип язылмыштыр. Бу язуны кабер ташыннан күчереп алып безгә Алабуга өязе Мордва (Мордыбый) карьясендә имам Кыйваметдин әфәнде Бигашев җибәргән иде. Мәзкүр имамга моның өчен күп рәхмәт укыдык. Чөнки Котлыгмөхәммәд мирзаның кайда вафат булганлыгы бу әтрафта беленмидер. Хәтта Оренбург архивасының председателе бер адәм аркылы безнең үземездән дә сораган иде. Уфадан сорап язган хатымызга каршы: «Аның кабере Оренбургта булырга тиешле» дип җавап язганнар иде» (Шура. - 1915. - № 2. - 34 бит).

Тарих өчен әһәмиятле бу язмада бер төгәлсезлек киткән. Анда Котлыгмөхәммәт мирзаның кабере Мордывый авылы зиратында дип күрсәтелгән. Күрәсең, ташның текстын Мордывый мулласы күчереп җибәргәнлектән, Р.Фәхретдин шулай ялгыш аңлагандыр. «Шура» журналында басылган бу ялгыш мәгълүмат замандаш галимнәребезнең мәкаләләрендә дә кабатланды. Мәсәлән, тарихчы Искәндәр Гыйләҗевнең «Морза Тәвкилевләр» мәкаләсендә «Котлымөхәммәд Тәвкилев ... Мордва авьшы зиратында җирләнгән» дип язды (Мирас. — 2001. — № 2. — 28 бит). Югыйсә, бу мәкалә чыкканчы күп еллар алдан, шул кабер ташының бармы-юкмы икәнлеген ачыклауга ярдәмләшүемне И.Гыйләҗев миннән (Р.Мәрдановтан) үтенгән иде. Студент вакытымда, 1986 елның җәендә махсус барып, укытучы Тәүфыйк абый Әминев белән Мордывый зиратын ныклап тикшереп чыктык. Без эзләгән таш табылмады, ләкин Тәүфыйк абый элек бер кабер өстенә таштан өелгән зур төрбә булганлыгын һәм аның Бөек Ватан сугышы вакытында сүтелеп бетерелгәнлеген сөйләгән иде. Вакытына күрә, без эзләгән кабер шул булгандыр, ахрысы, диебрәк нәтиҗә ясаган идек. Тик ул фикеребез дә дөрес булып чыкмады.

Чөнки китапханәләрдәге элекке матбугатыбызны өйрәнә башлагач, «Мәгариф» журналының 1927 елгы 12 нче санында З.Газизова имзасы белән басылган бер мәкаләдә кызыклы хәбәр очрады. «18 нче йөздәге халык хәрәкәтләрендә татар шәкертләренең катнашы» исемле бу мәкаләнең авторы З.Газизова — якташыбыз, галимә Зәйнәп Максудова (журналда имзасы иренең фамилиясе буенча бирелгән). Ул 1820 нче еллардагы бер кулъязма китапка теркәп куелган «Тирсә авылындагы билгеләр турында» исемле язманың текстын бастырган. Ул сүзләрне, Тирсәнең элекке мулласы Газанфар хәзрәттән ишетеп, кемдер кулъязма китап читенә язып куйганлыгы да әйтелгән. (Сүз уңаеннан әйтеп үтик, Газанфар хәзрәт 1774 елда Бакыр Заводы авылында туган, 1798 елда Тирсәгә мулла булып килгән һәм шунда 1849 елда вафат булган).

Әлеге язмада Тирсә зиратындагы берничә таш турында әйтелгән. Монда Котлыгмөхәммәт мирзаныкы турындагы өлешен күчереп, бүтәннәрен аерым номерлар астында язабыз.

«Ике ташлы кабер Котлугмәт* мирзаның үз кабере. Олырак таш кабернең баш ягына, кечерәге исә аяк очына утыртылган» (Мәгариф. — 1927. - № 12. - 92 бит).

Тәфкилевләрнең төп чыгышы Касыйм шәһәрендәге (хәзерге Рязань өлкәсендә) аксөякләр нәселеннән. Бу нәселнең борынгы бабасы Тәүкил, аннан соңгы ничәдер буын билгесез. Билгеле булганнары: Уразгали (Уразлы), аның улы Уразмөхәммәт (Уразмәмәт), аның улы Дәүләтмөхәммәт, аның бер улы Мәмәш, Мәмәшнең улы Котлыгмөхәммәт. Ул 1674 (1675) елда дөньяга килгән. Рус патшасы Петр Беренче заманында хәрби һәм сәяси эшчәнлеген башлап җибәргән бу шәхес Россия тарихында зур шөһрәт тапкан. Ул Петр патша белән бергә төрле яуларда катнаша, Казакъстанны Россиягә кушуда төп рольне уйный һ.б. хәрби казанышларга ирешә. Тәфкилевләр нәселенә бәйле тулырак мәгълүмат белән киңрәк итеп «Әгерҗе төбәге тарихы» (2003) китабыннан һәм төрле тарихи хезмәтләрдән танышырга мөмкин.

* Котлугмәт — Котлыгмөхәммәт исеменең кыскартылган, халык телендәге әйтелеше.

XXIIIа-11* Зөһрә бикәгә (Йосыф мирза Тәфкилев җәмәгатенә) куелган таш. 1806 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

Үлчәмнәре: 73 х 39 х 17

* Бу таш мәктәп ишегалдында (бакчада).

1927 елда «Мәгариф» журналында басылган, алда телгә алынган язмада Котлыгмөхәммәт мирзага куелган ташларны тасвирлаган җөмләдән соң бу таш турында мондый юллар язылган: «Бу кабернең аяк очындарак бер нәзек ташлы кабер бар. Анысы Йосыф мирзаның хатыны булган Зөһрә бикәнең кабере» (Мәгариф. — 1927. - № 12. - 92 бит).

XXIIIа-12 Ибраһим ахун Мөхәммәттүләк улына куелган таш. 1761 ел.

Хәзергәчә сакланмаган бу таш турында да алда әйтелгән «Мәгариф» журналындагы тексттан мәгълүм булды. Анда «Олы юл ягындагы зур иске таш Котлугмәт мирзаның кордашы булган Ибраһим ахунның каберенә билге өчен куелган таштыр. Ибраһим ахун Өфе янындагы Каршин вулысының булып, мирзага кунак булып килгән вакытында үлгән булган. Бу ташны язучы кеше ахунның үзе белән бертуган кардәше Мөхәммәтрәхим мулла булган. Соңгысы исә Тирсәдә имам булып тору белән бергә боярга прикащик хезмәтен дә иткәләгән булган» (Мәгариф. — 1927. — № 12. — 92 бит).

Бу тексттагы «Олы юл тарафындагы» дигән сүзгә аңлатма биреп китү кирәк. Тирсә авылының бу зираты (Түбән зират) элек авыл үзәгенә, Тирсә урамы аша үтә торган олы юлга (Казан-Пермь) якын булган. Зиратның ул башы 1950 нче елларда бетерелүе турында алдарак язылды.

Ибраһим ахунның вафат булу елы төгәл билгеле түгел. Әмма тарихи хезмәтләрдән аның 1755 елда исән булганлыгы аңлашыла. Шулай ук «мирзага кунак булып килгән вакытында» дигән юллардан Котлыгмөхәммәт мирза исән вакытта, ягъни 1766 елның язына кадәр килгәнлеге беленә. Шулай итеп, Ибраһим ахунның вафат елы якынча 1756—1766 елларда булганлыгы ачыклана. Ә тарихчы Ф.Ислаев Ибраһим ахун 1761 елда вафат булган дип яза (Ислаев Ф. Восстание Батырши. Год 1755. - Казань: Изд-во «Фән» АН РТ, 2004. - С. 91). Без шушы мәгълүматка таяндык.

Ибраһим ахунның үзе турында тарихи хезмәтләрдә мәгълүматлар бар. М.Әхмәтҗановның «Шәһри Казан» газетасында басылган «Батырша хәрәкәте һәм Ибраһим ахун» мәкаләсеннән бу шәхес турындагы өзекне күчерәбез.

«Батырша хәрәкәтен әзерләүдә башка татар зыялылары да катнашкан. Әлбәттә, бу эштә Оренбург һәм Сәгыйть бистәсе татарларының көче нык кергән. XVIII гасыр уртасында Сәгыйть Хаялин, Ибраһим ахун, Габдессәлам ахун, Габдрахман мулла, Габделкәрим һәм аларның шәкертләре күтәрелгән. Аларның һәрберсе турында да фәнни хезмәтләр язылып, халыкка җиткерелергә тиеш.

Без бу урында Оренбург укымышлысы Ибраһим ахун бине Мөхәммәттүләк бине Бикмөхәммәт Бәтчәев-Оренбурҗы хакында мәгълүматлар туплап бирергә булдык. Аның туган җире, яшәгән еллары мәгълүм түгел. Ләкин 1743—1755 елларда Оренбург шәһәрендә ахун булып торуы хакында шактый хәбәрләр бар.

Татар тарихчыларыннан Ибраһим ахун шәхесенә беренче игътибар итүче затлар — Шиһабетдин Мәрҗани һәм Ризаэтдин бине Фәхретдин. Аларның язмаларына караганда, Ибраһим ахун Оренбург шәһәрен салган вакытта генерал-майор Котлуг-Мөхәммәд (Котлымәт) мирза бине Тәвкил бине Мәмәш хезмәтендә була.

Ш. Мәрҗани хезмәтендә Ибраһим ахунның күчерелгән «Раузател-сафа» исемле кулъязма китабында истәлекле автографы булуы теркәлгән. Ул ахун варисларыннан булган бер гаиләдә сакланган. Әлеге китапта Ибраһим ахунның Бохара казые, мөфтиләрнекенә охшатып эшләнгән мөһерендәге «Ибраһим бине Мөхәммәд-Түләк мөфти» дигән язу төшерелгән була. Бу вакыйгадан Ибраһим ахунның Бохара, Сәмәрканд якларында белем алган дин белгече һәм, татарлардан беренче булып, Россия шартларында мөфтилеккә дәгъвачы булуы аңлашыла. Ш.Мәрҗани халык телендәге хәбәрләргә таянып, Ибраһим ахунның «Һидайә» исемле (иман проблемасын өйрәнүгә багышланган) китапны гарәпчәдән урыс теленә тәрҗемә итүе хакында да яза.

Ризаэтдин бине Фәхретдин тарафыннан табылган мәгълүматларга караганда, Ибраһим ахунның Нигъмәтулла исемле улы Габделмәннан бине Мостафа ахунда укып, 1187 һиҗридә (1773-1774 еллар) «Фарайыз шифаһия» китабын күчереп калдырган була. Котлуг-Мөхәммәд мирзаның варисларында сакланган кулъязма «Коръән» тышлыгында Ибраһим ахун кулы белән һиҗри 1169 елда (1755-1756 еллар) Оренбург шәһәрендә язылган гарәп телендәге бер сәхифә искә алына...

Ибраһим ахун — XVIII гасыр урталарында татар иҗтимагый тормышының үзәгендә кайнаган кешеләрнең берсе. Аерым алганда, аның Батырша хәрәкәтендә идеолог буларак катнашу мөнәсәбәтендә тарихи дәлилләр бар. Бу хакта урыс тарихчысы А.П.Чулошниковның фикерләре кызыклы. Батырша 1754 елның җәй башларында Оренбургка үзе килеп киткән. Ибраһим ахун белән ул дини проблемалар мәсьәләсендә киңәшкән, аннан китаплар алып торган. Ибраһим ахун Батыршага шәехлек дәрәҗәсе бирүне нигезләгән документ төзи һәм бу турыда Татар Каргалысында яшәүче ахун, мөдәррис һәм шагыйрь Габдессәлам Урай улы белән дә сөйләшә. Алар Батыршага: «Син галим кыяфәтендә булырга тиешсең», — диләр...

Бөрҗән волостендә болгану башлану белән Ибраһим ахун алар арасына килеп чыга һәм эшнең бозылганын күреп Оренбургка кайтып китә, анда губернатор И.Неплюев янына кереп бу фетнә турында хәбәр итә. Соңыннан губернатор аның бу визитын бер хәйлә (маневр) генә булган дигән фикер белән бәяли. Ләкин баш күтәрүчегә бәйләнешләре булган кешеләрдә тупланган сорау алу кәгазьләренә караганда, И.Неплюевның 1755 елгы баш күтәрүдә Батырша җитәкчелектә ялгыз булмаган, аны ачыкларга кирәк дигән сәясәт уздырганлыгы бик ачык күренә. Батыршаның Ибраһим ахун белән бәйләнешен ачыклау бурычы да куела.

И.Неплюев Ибраһим ахунга карата бу шөбһәсен «үтә яшерен» дип күрсәтеп, Санкт-Петербургтагы Сенатка да юллый. Үзенең язмасында ул Батырша кулга алынмыйча, Ибраһим ахунны һәм тәрҗемәче Якуп Гуляевны ачыктан-ачык тикшерергә ашыкмавын белдерә, ләкин ул аларның икесен дә куркыныч җинаятьчеләр дип саный.

Әлбәттә, Ибраһим ахун Батыршадан яшь ягыннан олы булган. Аны И.Неплюев Санкт-Петербургка яшерен рәвештә тотып озатмадымы икән дигән шик кала. Ибраһим ахун хакында 1755 елдан соң бер хәбәр дә сакланмау күп сорауларга урын калдыра» (Шәһри Казан. — 2005. — 23 ноябрь).

Күргәнебезчә, мәкалә авторының соңгы җөмләсендәге соравына җавап күп еллар элек үк «Мәгариф» журналының 1927 елгы санында басылган булган. Ягъни, анда Ибраһим ахун Тирсәгә кунакка килгәч вафат булып калганлыгы тәгаен әйтелгән.

М.Әхмәтҗановның шул ук исемдәге мәкаләсе фәнни җыентыкта да («Батырша җитәкчелегендәге баш күтәрү һәм XVIII йөз татар җәмгыятендә иҗтимагый-мәдәни торыш: фәнни-гамәли конференция материаллары: 2005 елның 17 мае, Казан шәһәре. — Казан: ТФА-нең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты, 2007) басылып чыкты. Ибраһим ахун турында югарыда китерелгән мәгълүмат анда да үзгәрешсез бирелгән (106—110 биттә).

Тирсә авылы өчен шулай ук «Кушымта» өлешен карагыз.

Әгерҗе төбәгенең ташъязма истәлекләре - Эчтәлек