Болгар теленең язмышы (Эпиграфика материаллары буенча)

Марсель ӘХМӘТҖАНОВ

Алтын Урда дәүләте дәверендә Урта Идел буенда сакланган кабер ташларының теле XVIII гасыр башыннан бирле фәнни җәмәгатьчелекне кызыксындырып килә.

Иң башлап бу эшкә 1722 нче елда татар ахуны Кадер-Мөхәммәт Сүнчәләев һәм Казан шәһәренең тылмачы Йосыф Ишбулатов керешәләр¹. Алар тарафыннан элеккеге Болгар шәһәре зиратындагы иллеләп ташның язулары күчереп алына. Аларның кулъязмасы нигезендә урыс һәм Европа галимнәре эпитафия текстлары буенча фәнни хезмәтләр бастырып киләләр. Ләкин икенче бер татар галиме - Хөсәен Фәезхановның ачышына кадәр бу ташларның телен рәтләп аңлый алмаганнар. Галим 1863 нче елда Болгар шәһәрлеге тирәсендәге авылларда XIII-XIV йөзләрдән сакланып калган кабер ташларындагы текстларның бер өлеше теле ягыннан чуваш теленә якын булганлыгын ача. ²

Аның бу ачышын миссионер Н.И. Ильминский, Н.И. Ашмарин һәм Н.Ф.Катановлар үз карашларына таяныч итеп файдаланалар. Татар галимнәре бу чордан калган эпиграфик истәлекләрне махсус өйрәнү эшенә керешмичә, фәкать аларны барлау, текстларны күчереп алып, бастырып чыгару юлында йөриләр. Шиһабетдин Мәрҗани, Ризаэтдин Фәхретдин, Гайнетдин Әхмәров кебек тарихчылар үзләренең хезмәтләрендә XIII-XIV гасыр Идел буе мөселман эпитафияләренең текстларын барлауга заманында өлеш кертәләр.

Мәгълүм сәбәпләр аркасында XIII-XIV гасыр Урта Идел буе мөселман эпиграфикасының тел материаллары белән кызыксыну 1910-1940 елларда беркадәр сүрелә. Бу эшкә 1940 елдан соң тарихчы Әхмәт Булатов, археолог Н.Ф.Калинин, тюрколог С.Е.Малов керешәләр. Бераз соңгарак, 1946 елдан, татар эпиграфик истәлекләрен өйрәнүне Һарун Йосыпов башлый. Аның фәнни-практик эшчәнлеге галимнең бай эчтәлекле мәкаләләрендә һәм 1960 елда дөнья күргән “Введение в булгаро-татарскую эпиграфику” исемле күләмле монографиясендә ачыла.

1972 елдан XIII гасыр эпиграфик истәлекләрен һәм аларның телен өйрәнүгә филология фәннәре докторы Фәрит Хәкимҗанов кереште. Аның эзләнүләре нәтиҗәсендә күп санлы яңа эпиграфик истәлекләр табылып укылды һәм текстларның теленә лингвистик аңлатма бирелде. Урта гасыр татар эпиграфик истәлекләрен өйрәнү эшенә 1980 елдан соң Болгар шәһәре музей-тыюлыгы мөдире Җәмил Мөхәммәтшин кушылды. Аның бу темага баглы берничә мәкаләсе һәм Ф.Хәкимҗанов белән берлектә язылган монографиясе басылды. 1988 елда Әнкарада төрек филологы Талат Текинның татар галимнәре хезмәтләреннән файдаланып язылган китабы дөнья күрде.³ Шул ук елларда Будапештта венгр галиме Рона Ташның XIII-XIV гасыр Урта Идел буе мөселман эпитафияләре текстлары телен өйрәнүгә багышланган китабы һәм мәкаләләре басылганы мәгълүм булды һ.б.

Кыскача гына ясалган күзәтүләрдән үк XIII-XIV гасырларда, Алтын Урда дәверендәге Урта Идел регионы мөселман кабер ташларын һәм аларның телен өйрәнүгә багышланган бай әдәбият барлыгы күзгә ташлана. Нәрсәсе белән галимнәр игътибарына шулай лаек булдылар соң әлеге регионның эпиграфик истәлекләре?

Барыннан да бигрәк, Урта Иделнең XIII-XIV гасырдагы этносәяси тарихы өчен алар бердәнбер җирле язма чыганаклар хезмәтен үтиләр. Аларның текстларында Урта гасырларда Болгар олысының социаль бүленеше, теле, тарихы, географиясе, икътисади бәйләнешләре, мәгърифәте, сәнгате буенча кыскача мәгълүматлар бар. Бу проблемаларның барысына да тукталып үтү безнең өчен үзмаксат итеп куелмады.

Максатыбыз шушы эпитафия теле материалы нигезендә Урта Иделдә барган тел вәзгыятенә бәя бирүдән гыйбарәт.

Х.Фәезхановның Болгар олысының эпитафияләре теле буенча 1863 елда ясаган ачышыннан соң, XIII-XIV гасырларда яшәгән “болгар теле - чуваш теленең элгәресе”, дигән караш Русия һәм Европа галимнәре арасында киң җәелде. Һәм бүгенге көндә дә нигездә шул фикер яшәп килә әле.

Татар тарихчысы Һ.Йосыпов, 1946-1960 елларда татар эпиграфикасы текстларын кыр-экспедиция шартларында туплап, аларны тарихи-лингвистик өйрәнү нәтиҗәсендә, XIII-XIV гасыр мөселман кабер ташларын һәм типологик, һәм лингвистик җәһәттән ике стильгә бүлеп карый.

I  стиль кабер ташлары барлык материалның 10% чамасын тәшкил итә дип гомән ителә.

II стильгә караганннары 90% ка җитә дип санала.⁴

Һ.Йосыпов I стиль ташлардагы текстларга тел ягыннан түбәндәгечә якын килә. Бу төркемгә тулаем гарәп телендәге, гарәп һәм яңа болгар телендәге, янә дә яңа болгар телендәге текстлар керә дип санала.⁵ Аның “яңа болгар теле” дигәне татар теленә туры килә. II стиль ташларга - иске болгар һәм яңа болгар тел элементлары белән язылган текстлар; гарәп һәм иске болгар телендә язылган текстлар керәләр.⁶ Галимнең иске болгар теле дигәне - чуваш теле элементлары белән язылган текстларга туры килә.

Төп нәтиҗә XIII-XIV гасырлардан калган татар телендәге ташларның теле иске болгар теленең эволюциясе нәтиҗәсендә барлыкка килгән дигән фикергә кайтып кала.

Һ.Йосыповтан соң бу мәсьәләгә мөнәсәбәттә филолог Ф.Хәкимҗанов яңа концепция тәкъдим итте.⁷ Ул үзенең хезмәтендә XIII-XIV гасырдан калган болгар ташларының теле үле эпитафия теле булган дигән нәтиҗәгә килә.⁸ Аның фикеренчә, ташларда Болгар олысында яшәгән болгарларның җанлы теле чагылмый: “Разговорный язык волжских булгар, по-видимому, не нашли отражения в эпитафиях”.⁹

Әлеге концепция буенча болгар теленең төрле диалектларының катнашы белән шәһәрдә (Болгарда) “гомум халык әдәби теле” барлыкка килә, һәм бу телдә болгар галимнәре, шагыйрьләре үзләренең әсәрләрен иҗат иткәннәр дигән фикер алга сөрелә. Соңыннан бу шәһәр сөйләше Идел буе төрки теленә төзүче элемент буларак керә.¹⁰ Галим бу хезмәтендә Идел буенда болгар телендә язылган эпитафия текстлары булуын һәм аларның чуваш теленә кардәшлеген таный.¹¹ Шулай ук, Ф.Хәкимҗанов үзенең хезмәтендә болгар теленең, төрки тел элементлары керә барып, Идел буе төркисенә кушылып китүе хакында яза.

XIII-XIV гасыр мөселман кабер ташларындагы текстларның телен тикшерүдә татар галимнәре Х.Фәезханов, Һ.Йосыпов һәм Ф.Хәкимҗановларның хезмәтләре төп нигезне тәшкил итәләр. Бүтән барлык галимнәрнең дә хезмәтләре аларның фәнни казанышларына һәм ачышларына нигезләнә һәм киләчәктә башкалар да алар туплаган бай материалга таянып эшләрләр.

Әлеге галимнәрнең Урта гасыр Идел буе эпиграфика теле турындагы карашларына бүгенге көндә башка яссылыктан килергә дә мөмкин.

Һ.Йосыповның “иске болгар теле”нең эволюциясе нигезендә “яңа болгар теле”, ягъни татар халкы теле килеп чыгуы теориясе филологик аналогияләргә ия түгел. Югыйсә, болгар теленә кардәш булган чуваш теленең үсеше татар теленә якынаю ягына барыр иде. Ләкин алай була алмый. Ф.Хәкимҗановның болгар теленең эпитафия материалы нигезендә, диалектлардан шәһәр койнэсына, аның аркылы Идел буе төркисенә, ягъни татар теленә үсеп җитү фикере башкача чишелешне сорый торган мәсьәлә кебек күренә. Бу чишелешне без яңача күз алдында тотабыз.

Мәсьәләне чишү өчен С.Малов, Һ.Йосыпов, Ф.Хәкимҗанов, Ә.Булатов, Җ.Мөхәммәтшин хезмәтләрендәге текстларны җәлеп иттек.¹²

Әлеге куелган мәсьәләнең чишелеше Урта Иделдә XIII-XIV гасырларда булып узган этник процессның барышын ачыклау өчен мөһим. Аерым алганда, бүгенге Идел-Урал буе татарларының этник тарихында болгар компонентының тоткан урынын билгеләү һәм мөселман болгар тарихи-мәдәни мирасының варисларын ачыклау таләп ителә.

XIII-XIV гасыр Урта Идел буе мөселман эпитафиясен өйрәнүче галимнәрнең хисаплавына караганда, аерым кисәкләре генә калган кабер ташларын да санасаң барлыгы 400 дән артык истәлек мәгълүм.¹³ Хезмәтләре искә алынган галимнәрнең басмаларыннан бу мәкаләдә 161 эпитафия тексты файдаланылды.

Мәгълүм булганча, Татарстандагы татар халкының этник тарихында регионның өч төбәгенең үзенчәлекләре бар. Болар:

I  Кама аръягы, әүвәлге Болгар дәүләтенең һәм 1243 елдан соң Болгар олысының үзәк җирләре. Уң як Иделнең Тәтештән түбән ягы һәм Кама артының Уфага, көньякта Самарага кадәр булган җирләре керә.

II  Тау ягы - Болгар дәүләте һәм Болгар олысының провинциясе, Иделнең уң ягы, нигездә, Тәтеш шәһәре киңлегенә кадәр керә.

III  Казан арты - Идел, Кама, Нократ елгалары арасындагы өлкә, беркадәр төньякта Киров шәһәре тирәләренә кадәр сузылган җирләр. Шушы киң географик регионда XIII-XIV гасырларда Болгар олысының төньягында, урыны-урыны белән әүвәлге Болгар дәүләтенең халкы яшәгән. Кайбер Мәскәү тарихчыларының: татарлар болгарларны 1236 елда кырып бетергәннәр дип матбугат битләрендә ясаган чыгышлары, XIII-XIV гасырлар эпиграфик материаллары нигезендә дөреслеккә туры килми.

Файдаланылган фәнни басмаларда тикшерелә торган материал яңа болгар, иске болгар, болгар диалектлары теле дигән терминнар белән тәгаенләнә. Безне бу бүленеш канәгатьләндерми. Шунлыктан, тел ягын тикшергәндә түбәндәге принциплардан чыгып эш итәбез. Билгеле, һәр кабер ташында Коръән кәлимәләре гарәп телендә бирелә, ләкин шул вакытта мәрхүмнең үлү тарихы язылган текстлар болгар һәм татар телләрендә дә языла. Шунлыктан, эпитафия текстының теле турында сүз алып барганда анда мәрхүмнең үлү тарихы язылган күрсәткечләр, тел принцибы, билгеләмә була. Димәк, текстлар:

1. Болгар телендә;
2. Татар телендә;
3. болгар-татар, гарәп катнаш телләрендә;
4. гарәп телендә - язылганнар.

Шушы дүрт төрле телдәге текстларның таралыш географиясен өч тарихи өлкәгә (Кама аръягы, Тау ягы һәм Казан арты) нисбәттә бүлеп карыйк:

Таблицада күренгәнчә, татар телендәге ташлар, күбрәк, Кама аръягы зонасында сакланганнар. Димәк, болгар телендәге ташлар барлык материалның 76 %, татар телендәге 13%, катнаш телдә 3%, гарәп телендә 8% тәшкил итәләр. Казан артындагы Ямәширмә (1382 ел) һәм Нырсы (1399) авылларында сакланган татар телендәге текстларны (2 таш) бу исемлеккә традиция буенча гына кертергә мөмкин, чөнки 1360 елдан соң Казан артында кискен этник үзгәрешләр чоры башлана. Әлеге ике таш китерелгән таблицага кертелмәде.

Катнаш болгар-татар телендәге текстлы ташлар да нигездә Кама аръягында сакланалар.

Казан артында гарәп телендә язылган бер эпиграфик текст Кабан күле буендагы Архирей дачасы булган җирдән алынган. Ул истәлек Болгар олысы белән идарә иткән, 1380 елларда үлгән Эчкеле Хәсән солтан ташы.¹⁴ Гарәп телендә язылган текстлы икенче таш та, шул ук Архирей дачасы булган җирдә табылган. (Ул Казанда, берләштерелгән Дәүләт музеенда саклана). Ике таш та бер үк стильдә эшләнгәннәр.

Бу фактлар Тау ягы һәм Казан артында да 1360 елларга кадәр болгар халкы яшәгәнлеген һәм анда аларның телләрендә зур диалект үзенчәлекләре юклыгын раслыйлар.

Хәзер Кама аръягындагы эпитафия текстларының тел җәһәтеннән географик бүленешен күзәтеп үтик. Әлеге регионны XIV гасырда нигездә дүрт сәяси-административ үзәккә бүлеп өйрәнергә мөмкин:

Хәзерге Болгар шәһәре һәм аңа якын булган зона—төбәк;
Җүкәтау шәһәре (хәзерге Чистай шәһәре тирәсе) һәм аңа якын төбәк;
Бүләр шәһәре һәм аның тирәсе;
Ык-Агыйдел елгалары арасы.

Шул бүленешнең таблицада чагылышы:

Китерелгән таблицадан күренгәнчә, Кама аръягында 1280-1360 еллар арасында Болгар шәһәре һәм аның йогынтысы кергән җирләр (бүгенге Спасс, Әлки, Чардаклы, Олы Тархан төбәкләре) олыс үзәген тәшкил итәләр һәм анда татар телендәге ташлар тупланышы да шактый зур. Бүләр шәһәре төбәгендә (өлешчә Алексеевск, Аксубай, Балынгүз, Норлат төбәкләре) татар телендәге ташларның иң аз булганлыгы күренә. Җүкәтау зонасында (Чистай, Түбән Кама һәм, өлешчә, Алексеевск) саф татар телендәге таш мәгълүм булмаса да, болгар-татар телендәге ике таш бу үзәктә татар теле барлыгына дәлил булып хезмәт итә.

Ык-Агыйдел арасындагы таш текстлары анда татар теле хакимлек итүенә дәлил булып хезмәт итәләр.

Таблицадагы саннар - татар теленең Урта Иделгә Кама аръягында беренче булып керә башлаганының күрсәткече. Монда болгар теленнән бигрәк татар теленең тәэсире үсү күзәтелә.

Кама аръяндагы татар телендә язылган кабер ташларының исемлеге

Китерелгән таблица татар телендәге эпитафия текстларының 1340 елдан соң сизелерлек арта баруын күрсәтә.

Кама аръягындагы болгар телендә язылган кабер ташларының исемлеге

. . . . .

V.  Морфемаларда -меш, -сам, -ран, -ем кебек чуваш теленә хас кушымчалар куллану, аның болгар теленең кардәше икәнлеген күрсәтә. Ләкин инде татар күплек форманты -лар, болгар теленең -сам(сем) формантын кысып чыгара язган. Тәртип саннары язылышындагы аерымлыклар XIII-XIV гасыр болгар теленең борынгы баба теленнән күптән аерылганын һәм татар теле йогынтысында яшәгәнлеген күрсәтәләр.

VI.  Лексик яктан татарлаша бару процессы антропонимнар, титуллар, гыйлем-китап терминнары, тәхәллүсләр, топонимнар мисалында чагыла. Туганлык терминнарында һәм саннарда чуваш теле лексикасы белән охшашлык күзәтелә: - һир -хир(кыз), әчкә - ата, ван - ун, айых - ай, вал - ул, ваглы - углы, вутыр - утыз, җүр - җүр(йөз), вәчем - өченче, билеҗ -пиллек - бишенче.

VII. XIV гасыр башында ук татар һәм болгар телләре катыштырып язылган текстлар күзгә ташлана. Катнаш телләрдә язылган ташлар хәзерге Кама аръягында тарала башлаган (Болгар олысында).

XIII. Саф татар телендәге ташлар XIII гасырда ук күренеп, 1330 еллардан соң сан ягыннан арта башлыйлар. Әгәр 1333 елга кадәр татар телендә язылган 8 таш мәгълүм булса, 1340-1360 еллар арасында 13 таш тексты мәгълүм. 1360 елдан соң фәкать татар телендә язылган ташлар гына мәгълүм.

Татар теле бу елларда бер болгар теленә генә түгел, XIV гасырда Болгар шәһәрендә яшәгән әрмәннәргә дә тәэсир иткән. Болгар шәһәрендә сакланган әрмән каберташ язмаларындагы антропонимнарда, титулларда татарлык, мөселманлык галәмәтләре күзгә ташлана. Мәсәлән. “Сары хатун”,

“Аваг” - (в году) 770 (1321 ел),
“Аваг” - 748/1335 ел,
“Ягуб” - 570/1121ел(?),
“Овсен” - 767/1318 ел,
“Турчан-Мелик” - 767/1318 ел һ.б.²⁷

IX. Язулы мөселман кабер ташлары кую гадәте Көнчыгыш Европада фәкать Алтын Урда дәверендә генә башлана. Бу гадәт борынгы төрки каганатлар дәверендә күренә башлап, XII-XIII гасырларда Караханилар дәүләте җирләрендә күтәрелә. Шушы гадәтне Батый хан гаскәрен тәшкил иткән Карахани, Киймәк каганлыгы, Хәрәзем дәүләте мөселман-татарлары Көнчыгыш Европага да алып киләләр. Кабер ташларының үрнәкләре Кавказ, Кырым, Түбән Идел һ.б. урыннарда булулары хакында хәбәрләр бар.²⁸ Фәнни матбугатта мөселман каберләре өстенә язылып куелган таш язмаларның әүвәлге Караханилар дәүләте җирләрен тәшкил иткән хәзерге Кыргызстан, Көнчыгыш Төркестан, Казагыстан һәм Үзбәкстан дәүләтләренең көньяк өлкәләрендә табылып, өйрәнелүгә багышланган хезмәтләре күренә.²⁹ Куфи язуы белән гарәп телендә язылган, төркиләргә нисбәтле кабер ташлары X гасырның икенче яртысында (мәсәлән, 348 ел һиҗри, руми 959/960) Караханилар җире булган Бохара, Сәмәрканд төбәкләрендә сакланганлыгы хакында хәбәрләр бар.³⁰ Караханиларның акча сугу традициясе үскән булган³¹ һ.б. Көнчыгыш Европага 1236 елда килгән Бату хан гаскәренең төп өлешен тәшкил иткән Караханилар, Кимәк каһанлыгы, Хәрәзем дәүләтләре халкының варислары, 1243 елда Алтын Урда дәүләтен төзүгә керешеп, үзләренең мәдәниятләрен яңа урында үстерүне дәвам итәләр.

XIII гасырда Урта Иделдә куелган куфи хәрефләре белән гарәп телендә язылган ташлар, барлык материалның яртысын тәшкил итәләр. Бер үк вакытта татар һәм болгар телендә язылган текстлар барлыкка килгәннәр.

Болгар телендәге текстлардагы орфография чуарлыгы һәм аларның татарлашу тенденциясе беренчесенең эшләнгән язу традициясе булмаганлыгын, ягъни язуга яңа җайлаштырылуын күрсәтә. Димәк, болгар теле язуы кагыйдәләре XIII гасыр ахырында да, аннан соң да җитәрлек эшләнмәгән хәлдә калган. Болгар дәүләтендә X гасыр башыннан язу теле булып фәкать гарәп теле хөкем сөреп килгән булган, Алтын Урда дәүләте төзелгәч, анда ерак язу традициясенә ия булган әдәби татар теле рәсми тел булып таныла, шул ук вакытта болгар теленә дә язуга беркетелергә мөмкинлек туа.

X.  XIII-XIV гасыр болгар теле, һичшиксез, бүгенге чуваш теленә кардәш тел. Ләкин болгар теле борынгы чуваш теленнән XIII гасыр башыннан да соң аерылмаган. Әлеге тел татар теле тәэсирендә үзенчәлекләрен тәмам югалтып, аның белән кушылып китә.

Борынгы чуваш теле исә бер яктан борынгы мари теле белән бәрелешкә килеп керә, икенче яктан аңа да татар теленең даими йогынтысы үсә барган. Чуваш теле XVII-XIX гасырларда татарлаша бару чорына керә.

XI. XII-XIV гасырларда Болгар олысына татар этносының даими үтүе болгарларның тел ягыннан татарлашуына китерә. Мөселман-болгарларның бүгенге чуваш халкына кардәшлек билгесе булган телләре юкка чыккан. Мәҗүси болгарлар исә чуваш халкының төп бабалары булып калганнар. Ихтимал, аларның икесенең дә мәҗүси бабалары культурасы бер булгандыр. Ләкин ислам диненә күчү һәр ике халыкның да тарихи-этник үсешенең аерылуына китереп, алар торган саен бер-берсеннән башка этник төркемнәр керә барып, кан кардәшлегеннән, рухи бердәмлектән ераклашканнар. Ахырда, мөселман болгарлар татар халкы составында ассимиляцияләнеп, этник берлек булып яшәүдән туктыйлар. Мәҗүси болгарлар исә марилар белән катнашып угро-фин мәдәниятына тагын да ныграк якынаялар. Татарлашкан болгарлар турында истәлек әле XVII гасырда сакланганга ошый. Урыс писцовая кнәгәләрендәге татар авылларын "чуваш" дип атау шуның соңгы билгеләре булуга дәлил.

Искәрмәләр:

1  Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.-Л., Изд-во АН СССР, 1960. - Б. 8.

² Юсупов Г.В. Введение... -Б. 9.

³  Талат Текин. Волго Булгар китабелери вә Волга булгарчасы. - Әнкара, 1988. - Б. 212.

⁴  Юсупов Г.В. Введение... - Б. 59.

⁵ Шунда ук. -Б. 54.

⁶ Шунда ук. -Б. 69.

⁷ Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. - М.: Изд-во “Наука", 1978. -205 6.

⁸ Шунда ук. -Б. 99.

⁹ Шунда ук. -Б. 99.

¹⁰ Шунда ук. -Б. 99.

¹¹ Шунда ук. -Б. 98.

¹² Малов С.Е. Булгарские и татарские эпиграфические памятники // Эпиграфика Востока I. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1947. - Б. 38-45; Эпиграфика Востока II. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1948. - Б. 41-48; Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.Л.: Изд-во АН СССР, 1960. - 322 б.; Булатов А.Б. Эпиграфические памятники Закамья XIV века // НИИ при Совете Министров Чувашской АССР. Ученые записки. Выпуск XXXVI. - Чебоксары, 1967. - Б.198-215; Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. - М.: “Наука", 1978. - 205 б. Хакимзянов Ф. С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. - М.: “Наука", 1987. - 191 б; Hakimzjanow F.S. (Kazan). New Wolga Bulgariay inscriptions // Acta Orientalia Hunq.Tomus (I). — 1986. - 173-177 pp. Khalicow A.H. and Muhametshin Y.J. (Kazan). Unpublis-hed Volqa Bulqarian inscriptions // Asta Orient. Hund Tomus XXXI. Fasc. I, 1977. - 107-125 pp.; Мухаметшин Д.Г., Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники города Булгара. -Казань: ТКИ, 1987. - 125 б.

¹³ Мухаметшин Д.Г., Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники города Булгара. - Б. 60.

¹⁴  Әхмәтҗанов М. Казан ханнары тарихыннан // Идел. - 1944. - №11. - Б.64-65.

¹⁵  Х.2. - кыскартмасы: Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. - М.: “Наука", 1987.

¹⁶ Х.3. - кыскартма: Hakimzjanov F.S. Ntw Vjlga... // Acta Orientalia... Hunq. - 1986. -№1. -6.173-177.

¹⁷ Ю. - кыскартма: Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М.-Л., 1960.

¹⁸  Х.М. - кыскартма: А.Х.Халиков һәм Җ.Мөхәммәтшиннарның инглиз телендә “Acta Orientalia Academiae”... Hunq. - 1977. - №1. - 6.107-125. журналында басылган мәкаләсе;

¹⁹ М. - ЭВ. - №2. - кыскартма: Малов С.Е. Булгарские и татарские эпиграфические памятники // ЭВ. 1948. - Вып.2.

²⁰ Х.1. - кыскартма: Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. - М., 1978.

²¹  Б. - кыскартма: Булатов А.Б. Эпиграфические памятники Закамья XIV века // Ученые записки. - Выпуск 36. - Чебоксары, 1967.

²² М.ЭВ. - №1. - кыскартма: Малов С.Е. Булгарские и татарские... // ЭВ., 1947. -Вып, 1.

²³ Источники по истории Татарстана. - Казань, 1993. - Б.8-10.

²⁴ Мисаллар Ф.С. Хәкимҗановның "Язык эпитафий волжских булгар". (М.: Изд-во “Наука", 1978) дигән китабының 188-191 битләрендәге сүзлекчәдән безнең укылышта алынды.

²⁵ Ахметзянов М.И. О двух булгарских словах из эпитафийных надписей // Язык утилитарных и поэтических жанров памятников татарской письменности. - Казань, 1990. -Б.113-117.

²⁶ Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. - М., 1978. - Б.72.

²⁷Джанполадян Р.М. Армянские надписи на Волге // Эпиграфика Востока. XXII - Л.: “Наука”, 1984, - 6.73-79.

²⁸ Крачковская В.А. Неизвестный альбом по арабской и персидской эпиграфике // Эпиграфика Востока II. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1948. - Б.19-40. Проф.Бороздин. Татар мәдәниятын өйрәнүгә яңа материаллар (1925 елның җәендә Иске Кырымда ясалган казулар) // Безнең юл. - 1925. - №9010. - Б.16-20; Виноградов В.Б. Тайны минувших времен. - М.: Изд-во “Наука”, 1966. - Б.143-147; Челеби Эвлия. Книга путешествия (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века). Вып.2. - М., 1979. - Б.140-141 һ.б.

²⁹ Якубовский АЮ. Две надписи на севернем мавзолее 1152 г. в Узгенде // Эпиграфика Востока I. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1947. - Ъ27-32; Дъяков М.М. Несколько надписей на кайраках из Киргизии // Эпиграфика Востока II. - М.-Л., 1948. - Б.9-15; Горячева В.Д., Настич В.Н. Эпиграфические памятники Сафид-Булана XII-XIV вв. // Эпиграфика Востока XXII. - Л.: “Наука”, 1984. - Б.61-72.

³⁰ Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркемн Средней Азии IX, IX-XIII вв. - Ашхабад: Изд-во “Ылым”, 1969. - Б.183.

³¹ Агаджанов С.Г. Очерки... - Б.187, (Агаджанов хезмәтендәге чыганакларга караганда, Хәрәзем дәүләте җирләрендә 1065 елда мөселман татарлар яшәгәнлеге хәбәр ителә. - Кара: 227 бит).

Марсель Ахметзянов

О судьбе булгарского языка (по материалам эпиграфики)

Одной из значительных проблем в вопросе этнической истории татарско­го народа является отношение к наследию волжских булгар.

Среди ученых, занимающихся исследованием письменных памятников, отражающих реликты булгарского языка — эпитафийных надписей XIII-XIV вв., — нет единого мнения по поводу наследников этого языка.

Изучение данных памятников начинается в 1722 г., когда татарские мул­лы К.Сунчалеев и Ю. Ишбулатов, впервые расшифровав эпитафийные над­писи, сняли с них копии¹. Однако ученые долгое время не могли устано­вить, на каком языке они были написаны. Ключ к чтению этих надписей открыл в 1863 г. известный татарский ученый–просветитель Х.Фейзханов². В дальнейшем проблемам их языковой атрибуции посвятили свои исследова­ния Н.И. Ильминский, Н.Ф. Катанов, Н.И. Ашмарин и др., которые старались обосновать булгарское происхождение чувашского народа, опираясь на мусульманские эпиграфические памятники. На рубеже XIX-XX вв. татарские ученые занимались выявлением и регистрацией неизвестных памятников булгарской и татарской эпиграфики (Ш. Марджани, Г. Ахмаров, Р. Фахрутдинов и др.).

Существенный вклад в изучение мусульманских памятников XIII-XIV вв. внесли в 1960-80 гг. татарские исследователи Г.Юсупов³ и Ф.Хакимзянов⁴. Работы последующих эпиграфистов и языковедов в основном опираются на их полевые исследования.

Г. Юсупов и Ф. Хакимзянов в своих регулярных эпиграфических экспеди­циях систематически занимались выявлением, чтением и научной атрибуци­ей намогильных памятников средневековья в районах Татарстана и сопре­дельных с ним областях. Теперь у ученых накоплена богатая коллекция эпитафийных надписей, начиная с конца XIII в.

В настоящее время в науке существует довольно полное представление о языке мусульманских эпитафий XIII-XIV вв. Среднего Поволжья. Исследова­тели делят по языку на две группы:

а)  памятники, написанные на булгарском языке, число которых состав­ляет 90% от всех надписей того периода;

б) эпитафийные надписи, составленные на татарском и арабском языках. Их удельный вес занимает 10% всего материала.

Итак, тексты относятся к булгарскому, татарскому и арабскому языкам.

Г.Юсупов делит их по языку на старобулгарские и новобулгарские. Он считает новобулгарский (татарский) язык, возникшим на основе старобулгарского.

Ф. Хакимзянов полагает, что памятники написаны на различных диалек­тах функционального языка волжских булгар (т.н. мертвого языка), а разго­ворный язык волжских булгар, как он считает, не отражен в эпитафиях XIII-XIV вв.

Наши наблюдения над материалом этих уважаемых исследователей по­зволяют несколько иначе решить языковую атрибуцию эпитафийных надпи­сей. Для решения данной проблемы мы выбрали другой путь анализа текстов.

Ознакомившись с текстами эпитафий, представленными в их трудах, мы разделили их на следующие группы:

1)  Памятники, написанные более-менее на однородном по лексике бул­гарском языке, где отчетливо выступают татаризмы фонетического, морфо­логического и лексического характера;

2)  Памятники, написанные на смешанном булгаро-татарском и арабс­ком языках;

3)  Памятники, написанные на татарском языке;

4)  Памятники, написанные на чисто арабском языке. Хронологию существования этих памятников мы ограничили периодом с 1281 по 1361 гг.

Исходя из исторических особенностей распространения эпиграфических памятников, территорию Булгарского улуса Золотой Орды мы разделили на три историко-географических района:

I. Район Закамья, включая сюда же юг Горной стороны ниже г.Тетюши до Самарского изгиба, а на востоке до г.Уфы;

II. Заказанье — район между руслами рек Волги, Камы и Вятки, до Гла­зова на севере.

III. Горная сторона, т.е. правобережье Волги до г.Тетюши.

Самым интересным историко-географическим районом эпиграфических памятников XIII-XIV вв. выступает Закамье, потом Заказанье и Горная сто­рона.

По лингвистическим особенностям, мусульманские памятники XIII-XIV вв. делятся на следующие группы:

Из таблицы видно, что самым сложным районом в языковом отношении является Закамье, тогда как Заказанье и Горная сторона представляются более однородными районами. При этом памятники Горной стороны со смешанным булгаро-татарским языком находятся на окраине (д. Байтиряково) мусульманской цивилизации, где с юга начиналась стихия татарского языка, а предки чуваш находились несколько севернее. В Заказанье памятники на арабском языке принадлежат казанским султанам татарского происхождения Хасану и неизвестному, умершим в 1380 годах (памятник по Г.Юсупову, №2, 49).

Закамье является регионом, материалы которого более отчетливо выра­жают процесс исчезновения булгарского языка. Основываясь на делении Закамья по следующим историко-административным центрам, памятники по языку расположены в следующем порядке: Закамье

Итого — 114 эпитафийных текстов

Статистический анализ так называемых "булгарских" текстов на фонети­ческом, морфологическом и лексическом уровнях показывает ход интенсив­ного исчезновения булгарского языка, начиная с конца XIII в. Об этом свидетельствуют результаты лингвистических исследований Ф. Хакимзянова, однако он делает другие выводы.

Необходимо отметить, что морфологические особенности булгарского языка по сравнению с другими показателями сохранились устойчиво. Здесь видно и родство булгарского языка с современным чувашским. В области лексики — антропонимы, титулы, тахалусы, календарные термины — и в области других культурных терминов булгарский язык уступил уже в конце XIII в. многие свои позиции татарскому.

Откуда же традиция установки надгробных эпитафийских надписей? Этот обычай идет от древних тюрков, через более поздних караханидских татар. Эти татары, пришедшие с войском Батухана, распространяли данный обы­чай на Волге, Кавказе, Крыму, где и ныне частично сохранились эпиграфи­ческие памятники.

Примечания:

¹ Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники города Булгар //Эхо веков. — Ка­зань, 1995. - Май. - С.75-82.

²  Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1960. - С.9.

³ Юсупов Г.В. Введение... — С.322 и след.

⁴ Хакимзянов Ф. С. Язык эпитафий волжских булгар. — М.: Изд-во "Наука", 1978. — С.205 и след.

Данная статья - полностью - [216 кб, pdf]

Источник: журнал Татарская археология. 1998, №1 (2). - http://tataroved.ru