Башкортстандагы Солтанбәк авылына 1996 елда кара багана куелды

“Киске Өфө” газетасының 2010 елда чыккан 20 санындагы “Тәфтиләүдәй катилга... ташка язылган каргыш таман” дигән мәкалә дөнья күрде. Без дә бу мәкалә турында фикерләребезне язып үтәргә булдык.

Мәкаләдә 1996 елда Башкортстанның Аскын районы Сиянтүз авылында булган фаҗигага 260 ел дип фәнни-гамәли конференция уздырылган. Бу конференциядә Башкорт дәүләт университеты профессоры, тарих фәннәре докторы Роза Бүкәневанең шушы фаҗигага багышланган доклады укылган. Газета шушы докладның текстын җәмәгатьчелеккә тәкъдим итә.

Доклад авторының бөтен максаты итеп Котлуг-Мөхәммәд Тәүкилевне башкортларның иң явыз дошманы итеп күрсәтү куелган. Бу ханым дипломлы тарих фәннәре докторы булса да, ул дәрәҗәгә җитмәгән сәясәтчеләр ролендә кылана. Аның чыгышы бүгенге Башкортстанда алып барыла торган татарга каршы башкортларны котырту сериясеннән мәйданга чыгарылган чираттагы гамәл дип бәяләнергә хаклы.

Профессорның максаты барыннан да бигрәк татарлар тарихын каралтуга, бозып күрсәтүгә юнәлдерелгән. Мондый провакацияләр уздырылган вакытта тарихка әйләнеп карамый ярамастыр ахры.

Кемнәр иле булган соң хәзерге Башкортстан биләгән җирләр XVII-XVIII йөзләрдә? Тарихта борынгы чорларда да, урта гасырларда да анда башкортлар тарафыннан төзелгән берәр дәүләтчелек булмаганлыгы бәхәс тудырмый.

XIII-XIV гасырларда үзләренең асыл ватаннарын эзлибез дип миссионерлык максатында килгән венгр монахлары хәзерге Агыйдел буйларында һәм Чиләбе якларында венгр теленә якын телдә сөйләшкән кавемнәр табып, аларны христианлыкка өндәп йөргәннәре яхшы мәгълүм, бу турыда безнең дә язганнарыбыз бар, ләкин башкорт дигән кавемне Идел белән Урал арасында Алтын Урда дәверендә дә, аннан соңгы Нугай Урдасы дәверендә дә Идел белән Урал арасында яшәгәнлеген белмибез. Нугай Урдасы мирзаларыннан XV-XVI йөзләрдән сакланып калган язма документларда да башкорт кавеменең алар арасында яшәүләре хакында хәбәрләр юк.

Безнең тарафтан табылып, матбугатка чыгарылган бер тарихи язмада Себер ягындагы Шәйбанилар дәүләтенә ясак түләгән башкортларны инде XVII гасыр башында искә алалар, аларны Нугай Урдасы татарлары Урал тауларының көнбатыш ягына аяк бастырмаганнар.[1] Бары 1620 елларда, ягъни Нугай Урдасы эчендә зур фитнә чыгып, Сакмар елгасы буенда булган канкойгыч үзара сугыштан соң гына, Себердән килгән башкортлар Сакмар, Дим елгалары буйларында әкренләп күренә башлыйлар. Сәбәп шунда ки, Нугай Урдасының зур бер өлеш халкы бу кырылыштан соң Җайык елгасы буйларына түбән таба күчеп китә, Сакмар, Дим елгалары буйларында калган Нугай Урдасы татарлары көчсезләнеп, үз җирләрен сакларлык хәлдә калмыйлар. Бу вакытта Нугай Урдасының шундый фаҗигалы хәлгә төшкәнен көтеп кенә яткан Мәскәү кнәзлеге шунда ук эшкә керешә һәм Нугай Урдасының, үзенең кичәге беректәшенең, күршесенең җирләренә кергән башкортларга грамоталар тарата башлый, шулай итеп алардан вакытлы җир хуҗалары ясый һәм үзенә яулап алынган җирдә турылыклы подданныйлар булдыра.

Каян килеп тулган әле бу дәвердә Агыйдел һәм Дим буйларына башкортлар, моңа нинди язма тарихи чыганаклар бар соң? Шулай да бар икән!

XI-XII гасыр мөселман картографлары М. Кашгарый (1074 ел) һәм Идриси (1099-1166) сызган карталарда башкортлар беренче мәртәбә Иртыш буйларында күренәләр. Алар анда кыпчак, кыргыз, бәҗәнәк, команнар белән бер регионда күрсәтеләләр.[2]

XIV гасыр Европа картографлары Бертуган Пициганилар һәм «Каталон атласы” дип аталган тарихи карталар да башкорт исеме “Пасхерти” белән Кама елгасының югары агымында каядыр хәзерге Чердын шәһәре регионында күрсәтелә.[3]

Әлеге регионда яшәгән башкортлар XVI гасыр урыс публицисты, кнәз А. Курбский язмалары буенча, шулай ук хәзерге Удмурт республикасының төньягында яшәгәнлеге аңлашыла.[4]

Себер ягында яшәгән башкортларның да әле XVII гасырда Урал елгасы башланган регионда, каядыр хәзерге Чиләбе өлкәсенең хәзерге Златоуст, Сатко, Юрюзань төбәге регионында яшәгәнлеге дә карталар буенча раслана (1667, 1696 елгы карталар)[5].

Димәк, барлык мәгълүм урта гасыр картографик материаллары башкортларның XV гасырларда Иртыш буйларында яшәп, XVI-XVII гасырларда Көнбатышка таба хәрәкәт итеп барганнарын күрсәтеп һәм раслап торалар.

Мәскәү кнәзе инде 1586 елда ук Агыйдел буенда һәм Идел буйларында, Нугай Урдасы җирләренә (аның көчсезлегеннән файдаланып) Уфа (1586), Самара (1586), Саратов (1590), Симбирск (1648) ныгытма-кальгалары корып куя. Нугай Урдасы хөкемдарларына, без аларны сезне Кырым һәм Себер ханнарыннан саклар өчен корабыз, дип алдашалар.

Уфа шәһәренең корылган елларында төзелгән “Отводная книга по г. Уфе” (1591/92-1629гг.) исемле документта, Уфа тирәсендә бер дә башкортларның җәмгыять булып тупланып яшәүләре турында мәгълүмат юк. Ә менә татарларның авыллар корып (мәсәлән, Шөгер, Күгәрчен юлы) һәм инде күптәнге зиратлары булу бу документта теркәлгән.[6] Әлеге документта шактый гына татарларның исемнәре дә телгә алына.

Башкортларның беренче мәртәбә Уфа шәһәре янында, воевода кулы астында землянка казып килеп утырулары хәбәрен урыс этнограф галиме В. Филоненко теркәгән. Аның мәгълүматлары бу очракта бик кызыклы:[7]

Бу саннардан иң кызыклысы, бу башкорт хуҗалыкларын төрки күчмә тормыш вәкилләре дип атап булмый. Күрәсең, бу сан эченә Нугай Урдасы татарлары кермәгәннәрдер.

Уфа астына 1629 елда килгән башкортлар шул Кама елгасының югары ягындагы, элекке Казан ханлыгының подданныйлары булып торган затлар булган дип уйларга нигез бар. Алар шул ук А. Курбский 1552 елда ишеткән “башкирский язык”ны саклаучыларның нәселләре булып торганнар.

Тарихчы Д. Исхаковның күзәтүләренә караганда, Чердынь өязендәге Сыльва Ирен елгалары буйларында иштәкләр белән башкортларның 1572 елда яшәгәннәре ачыкланган[8].

Әлбәттә, башкортлар XVI гасырда Себер һәм Шәйбани ханнар биләмәләрендә дә яшәгәннәр. Бу хакта аларның 1736 елда статский советник Татищевка язган хатларында үз авызларыннан чыккан сүзләреннән китерелә:

“Мы, башкирские народы, наши отцы, деды и прадеды великому государю в подданство пришли своими волями, оставя своих ханов, а великие государи нас содержали по нашей воли, а не под саблею...”[9]

Шушы хатны 1736 елда язган Себер юлы башкортлары, шулай итеп, үзләренең Себер ханына хыянәт итеп, Мәскәү кнәзенә хезмәткә күчкән кешеләр булып чыгалар һәм аларга 1620 еллардан соң патша Михаил Романов Нугай Урдасы җирләрен грамоталар белән ярлыкап бүләк иткән булып чыга.

Оренбург экспедициясенең начальнигы кнәз Урусовның 1740 елда сугышып, рухлары сынган башкортлар алдында сөйләгән чыгышы бик кызыклы. Ул чыгышны Урусов урыс патриоты булып сөйләсә дә, анда тарихи кыйммәтле фактлар укучыларга да кызыклы булыр дип, аннан бер өзекне тәрҗемә итеп китерәбез:

“Сезнең башкорт халкы борынгы заманнардан бирле нугайлар белән бер рәттә иде. Алар (Нугай Урдасы – М. Ә.) Себер ханының кысуы нәтиҗәсендә, үз биләмәләреннән, ниндидер Түрә хан җитәкчелегендә ташлап китәргә мәҗбүр булып, ком кебек чәчелеп таралдылар. Сез, хәзер башкирцы, дип аталып, ул вакытта ук түрәләрегезгә буйсынмадыгыз, карышып үзегезнең элекке җирләрегездә калмакчы булдыгыз, шушы кирелегегез аркасында шыр ялангач калганчы таландыгыз һәм бөлдегез. Тамакларыгызны кыргый җәнлекләр итен һәм балык ашап туйдырырга мәҗбүр булдыгыз. Ә икмәк, сезнең төшегезгә дә кермәде. Менә шундый хәлдә сезнең бабаларыгыз Казан һәм Себер ханнары кулларына калды. Ләкин ул ханнардан сез тагын да ныграк бөлгенлеккә төшеп яшәдегез, һәм сез күтәрә алмаслык ясаклар түләп, нужалар чигеп яшәргә мәҗбүр булдыгыз. Сезне бу бәлаләрдән бөек падиша Иван Васильевич урыс дәүләтенә ясак түләүчеләр булгач кына коткарды. Сезгә иң җиңел ясак салынды, ул ясак иң гадел салым дип кабул ителде. Сезгә ясакны түләү кыен булмасын өчен – Уфа каласы корылды, Уфа провинциясе оештырылды. Нугай Урдасы халкы яшәгән җирләр, йортлар – барысы да сезгә бирелде. Моннан тыш, сезнең бик күбегезне тарханнар ясадык. Сезгә бирелгән чикләнмәгән шәхси биләмә итеп ныгытылган җирләргә төрле өязләрдән җыелган типтәрләргә нигезләнүне тыйдык. Шулар (типтәрләр) сезнең караклыкка хирыс халкыгызга, сез файдаланырга биреп торган җир өчен салым түләде, ит, икмәк һәм башка кыйммәтләр белән сезне баетып яшәде. Сезгә һәм ач күзле бабаларыгызга күрсәтелгән бик зур хәйератларны һәм яклауларны, безнең бер генә гражданыбызның да күргәне булмады. Сез бөек падишабыздан күргән яхшылыклар өчен алган байлыкларыгызны онытып, гафу ителмәслек начарлыклар эшләдегез”[10] .

Бу чыгыштан башкортларның бөтен узган тарихлары һәм аларның чыгышлары буенча күчмә Нугай Урдасы татарлары да, утрак тормыш белән яшәүче татарлар белән дә бер халык түгеллеге тулысынча ачыла.

Себердән чыккан бу башкортлар урыс хөкүмәтенә Нугай Урдасыннан тартып алган җирләрне колонизацияли башлау өчен кирәк була. Шунлыктан аларга урыс алпавытларына да тәтемәгән өстенлекләр бирелеп, крепостнойлыкның бер яңа варианты оештырыла. Шунысы кызыклы, властьлар Нугай Урдасыннан калган җирләргә колонизация максаты белән качып килгән халыклар – башкортлар белән уртак тел тапмасыннар өчен, хәтта алар арасында никахларга ирек булу да закон белән тыелган.

Тагы бер игътибарга лаек күренеш, әлеге Себер юлындагы башкортлар арасында Нугай Урдасы татарлары, аларның традицион ыру этнонимнары булу күзгә ташланмый. Бәлки бу күренеш аларның да Себердән килгән башкортлар белән бер сословие тәшкил иткәч күмелеп калган үзенчәлекләре булса кирәк.

Себер юлы башкортлары патша грамоталары белән үзләренә беркетелгән элекке Нугай Урдасы татарлары җирләренә килеп – яңа крепостнойларга әйләнгән татарларга, мишәрләргә, чуаш-чирмешләргә – аларның асыл ватаннарында күргән дини-социаль милли изелүләренә караганда башкорт алпавытларының изүләре күпкә йомшаграк булгандыр, шунлыктан алар башкорт өчен сугышып йөрүгә, алар белән бергәләп утрак тормышлы авылларны, заводларны талап-җимереп йөрергә атлыгып тормаганнар. Монда Бөек Батырша хәзрәтнең сүзләре искә төшә:

“Нәрсә ул башкортка, тирмәсен сүтеп, хатын-балаларын атка атландырып, качып китәргә берни тормый, безгә – игенче халыкка – бөтен хуҗалыгын алай җиңел ташлап китеп, кая барасыңны бик нык уйларга кирәк”- ди. Себер юлындагы башкортларга фитнә чыгарганда, алар үзләренә ярдәм итәргә һәм сугышка кушылырга татарларга, мишәрләргә, чуаш һәм мариларга да өндәп караган булсалар кирәк. Ләкин, алар фитнәгә кушылуның ни белән бетәсен Батырша хәзрәт акылы белән тойганнар һәм бармаганнар. Моның өчен башкортлар, үчләнеп, Әй, Йөрүзән елгалары буйларындгы һәм Ирәле елгасы буйларындагы татар авылларын Юкәле Күл, Атау Лаклы, Левгилде һәм башка татар авылларын профессор Роза Бүкәнева терминнары белән әйткәндә “бөлдергәннәр, тураганнар һәм ут белән көйдергәннәр”[11]. Юкәле Күл авылыннан очраклы гына исән калган Мөслим Аширов стацкий советник Татищевка, бу башкортлар белән янәшә яшәргә мөмкин түгел, безне алар белән туганлаштырмагыз, буш җиргә күчерегез, - дип мөрәҗәгать итә.[12]

1736 елның 4 февралендә Себер юлындагы оешкан башкорт юлбасарлары коралсыз татар, мишәр, мари авылларына һөҗүм итәләр һәм чирмеш авылларында мариларны чапкалап үтергәч, йортлары эченә мәетләрен кертеп ташлап, йортларга ут төртеп яндыралар.[13] Мари авылларын ач үлемгә хөкем итеп, бөтен азык-төлекне, терлекләрне тартып алып, башкорт отрядларын туйдыру өчен алып китәләр.

Әлбәттә, бу явызлыкларның ни белән бетәсен күрә башлаган башкортлар да булган. Мәсәлән, башкортларның эше сугышларда хөртиләнә башлагач, аерым кешеләре: “Хәзер бездә кырларда иген үстерүче, печән чабып җыючы, кибәнгә куючы мишәрләр, татарлар, чирмешләрюк, без хәзер гафу сорап, Татищевка баш иеп бармасак, кышта ачка кырылып бетәрбез”, диләр.[14]

Бу факт тагын бер нәрсәне күрсәтә, башкортлар игенчелек, утрак хуҗалыкта хайван тоту кебек авыл хуҗалыгы эшләре белән шөгыльләнмәгәннәр, фәкать урыс алпавытлары кебек җирләрен арендага алган типтәрләрдән (ягъни татарлар, мишәрләр, чуаш-чирмешләрдән) алынган аренда хакы хисабына гына көн күргәннәре ачыла.

Профессор Роза Бүкәнева: “Сиянтүз авылында полковник Тәүкилев 1000 кешене атып, штык һәм сөңге белән үтергән, 105 кеше – карт-коры, хатын-кыз, бала-чага – сарайга бикләнгән көе яндырыла”, дип башкорт халкы аңына агулы профессорлыгы төтеннәрен мул җибәрә.

Башкорт авыллары шулай күп халыклы булдылар микәнни! – дип шаккатырсың. Бу арифметикасы өч тиенгә дә тормаган адәмчек, бер дә тарих, этнография, социология китапларын караганга ошамый. Мисал әйтик, Себер юлындагы Чемкин-Кыпчак волостенда 12 авылда 305 хуҗалык була[15]. Мәгълүм булганча, асыл башкорт авыллары әле XX гасыр башында да 20-30 хуҗалык булып кына яшәгән. Мең кешесе үтерелеп, 105 кешесе “сарайда яндрылган” һәм тагын бик күбесе урман арасына качкан башкорт авылы Сиянтүз – башкорт әкиятләрендә генә шулай зур булуы мөмкин. Ничек инде иген икмәгән, хайван көтүләре тотарлык җирдә яшәмәгән халык (дөресе тау арасында) меңнән артык кешесе булган Сиянтүздә яши алды икән. Җитмәсә, тау арасында, урманнар эчендә; әлбәттә, бик теләсәң дә, “атаклы ефәк юлы” өстендәге базарлы зур шәһәрдәге кебек рәхәт тормыш белән яши алмыйсың андый урында.

Мөслим Аширов татарның атаклы шагыйре Кол Шәрифнең, “Алла сакласын яман кеше белән күрше булудан” дигән фикерен шулай дөрес тотып алган. Бу хәл бүген дә нәкъ безнең күршелекнең Мөслим Аширов әйткән гыйбарәгә туры килә. Бүгенге Башкортстанда һаман да Йосып, Төлкечура кебек түрәләр, түрихәләр һаман да дөнья болгатып йөриләр, нихәл итәсең, тайга бит...м. х...

Татар авылларына башкортларның талау һөҗүмнәре 1736 елда гына түгел, 1737 елда да дәвам иткән. 1737 елның 21июнендә башкортлар Бөре шәһәре тирәләрендәге мишәр авылларына һөҗүм итәләр, Әй елгасы буендагы мишәр, чуаш авылларына талау һөҗүмнәре оештыралар.[16] 1737 елның 23-28 июнь көннәрендә Сакмар казаклары белән фитнәче башкортлар арасында сугыш була[17]. Ниһаять, Мөслим Ашировка яман күршеләрдән котылып, Тубал һәм Миасс елгалары буйларына күчеп утырырга статский советник В. Татищевтан рөхсәт була[18].

Бу сугыш-талаулар башкортларның үз арасында да тынычлыкны боза. Тарихта Себер юлындагы башкорт старшинасы Хуҗаш Рахмангулов һәм аның дуслары, В. Татищев җибәргән ниндидер бер немец майоры Фишер отрядына ярдәм итеп, 1737 елның 31 маенда үз кардәшләре беллән сугыш хәленә керәләр. Моның өчен аларга казнадан кургашын, дары запаслары бирелә[19]. Моннан чыгып фикер йөрткәндә, профессор, Сиянтүз истәлегенә Солтанбәк авылында кара багана кебек плитә куеп, аны матбугат аркылы, конференцияләр юлы белән пропагандалауның логикасы, сезнең шөрепләрегезнең бушаганын күрсәтә.

Хәзер инде башкортлар тарафыннан яндырылып таланган, туздырылган Әй, Йөрүзән, Ирәле, Танып буйларындагы татар авылларында – Юкәле Күлдә, Атау Лаклы, Левгилде һ.б. шулай ук мари-чуаш авылларында кешеләрен үтереп, йортлары эченә ыргытып, ут төртеп яндыру тарихларыгызның данын таратырга кирәк булыр. Чөнки татар җиренә кереп, андагы кешеләрне үзегезнең шайкаларыгызга ияреп, гөнаһ эшләп йөрергә теләмәгән халыкны үтереп, аның мәетен яндырып йөрү бөтен халыкларның сезгә карата нәфрәтен генә уята.

Профессор Роза Бүкәневаның татарга мондый яла ягуы, конференцияләр уздырып, башкорт матбугатында үзенең конференциядә укылган докладын тиражга чыгаруы һәм ниһаять, Солтанбәк авылында утыртылган кара багана – бөтен башкортлар өчен дә хурлык гамәле булып тора.

Без сезнең тел төбегезне аңладык профессор, сезгә Башкортстанда татар халкын пычратырга олы бер провакация ясарга боерылган. Без хәзер шуны аңладык – башкортлар, безнең өчен һич тә игезәк туганыбыз түгелләр. Алар каяндыр Иртыш буйларыннан Нугай Урдасы җирләренә килеп урнашып, аның төп халкы булган татарларга карата йөрәкләрендә кара хөсетлек саклау өчен генә яратылган халык икән. Сез полковник, дипломат Тәүкилевне “катыйль” дип атап, чын башкорт катыйльләрен акларга тырышуыгыз гына, бу заманча әйтсәк “двойной стандартлар” белән гамәл итүче профессор икәнлегегезне күрсәтәсез.

Сез бит алдашасыз да, Тәүкилевне “тәрҗемәче” дәрәҗәсенә төшереп, аның делегациясенә ияреп, казакларга әсир төшкән башкортларны азат итү өчен барган юл күрсәтүче Таймас старшинаны “зур дипломат” итеп күрсәтмәкче буласыз. Алма-Ата шәһәрендә Тәүкилевнең Русянең зур дәүләт эшлеклесе дәрәҗәсендә язып барган көндәлекләре инде юл күрсәтүче генә түгеллекне күрсәтә. Татарда бер мәкаль бар, профессор, “Арбага таккач дегет чиләге дә хаҗга бара”- диләр. Алтынга пычрак сылаганга карап аның сыйфаты китми. Шулай ук сез каргыш язган таш куйсагыз да, аңа каргыш төшмәячәк. Тәүкилев – бүгенге казак халкын XVIII гасырда кытайлар экспанциясеннән бик вакытлы саклап калган дипломат.

Солтанбәк авылындагы кара баганага Русиянең бөек дипломаты Тәүклевкә кара каргыш теләп язганыгаз өчен Тәңре сезгә үзе җәза бирсен. Ул таш багананы сез татардан Русиягә зур хезмәт күрсәткән һәм шулай ук казак халкының киләчәген булдыруга үзе дә белми хезмәт иткән кешегә кара көнчелек белән яшәвегезне күрсәтәсез. Тәүкилев ул Себер юлында Оренбургны төзүчеләргә азык җыйнар өчен җбәрелгән кеше. Анда Тәүкилевтән күбрәк властьлы Кириллов, Татищев, Арсеньев, Рычков, Урусов, Неплюев кебек катыйльләр дә бар бит. Бер Урусовның гына чыбыркысы ни тора. Татарда бер әйтем бар: “Асылынсаң асылын агачның асылына!” диләр... инде алай каргыш яудырасың килгәч, төптән башларга кирәк иде... ә ул... булмый сездән. Сез Тәүкилевне тәрҗемәче генә булган, ул чукынган, дип төрле шәхес хурлый торган урам лексиконы белән төкерек чәчәсез. Тәүкилевнең дипломат буларак илчелек башлыгы итеп җибәрелүенең бәясен төшерергә тырышасыз. Тәүкилевләр алар һичкайчан чукынмаган: әйтик, шул Котлыг Мөхәммәд мирза Тәүкилев тә 1766 елда Тирсә авылында үлеп, мөселманча җирләнгән. Ә менә сезне Уфада чиркәүдә җырлатып күмү ихтималы булмас дисәм, берзәү дә каршы төшә алмас...

Тәүкилевне икенче Колумб булырга хыяланган, дип аның эрудициясен, галимлеген күрмәү өчен, Уфа мещаннары сазлыгындагы сазлык бакалары кебек бакылдау, дипломатның шөһрәтенә зыян китерә алмый.

Тәүкилевнең үз заманы өчен зур укымышлы һәм фикер иясе булуын Алма-Ата шәһәрендә басылып чыккан, аның 1731-1759 елларда алып барган дипломат язмалары һәм көндәлек хисаплары, этнорафик күзәтүләрен теркәп барган хезмәтләрен укып чыгу зыян итмәс иде үзегезгә, әфәнделәр, үзегезнең кем җирендә яшәгәнегезне дә онытмагыз...

[1] Әхмәтҗанов Марсель. Нугай Урдасы: татар халкының тарихи мирасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – Б.63.

[2] Әхмәтҗанов М. Без тарихта эзлебез // Идел. – 1996. №2. – 54-59б.; Әхмәтҗанов М. Идриси харитасы // Идел. – 1997. - №3. –Б. 30-31.

[3] Әхмәтҗанов М. Әлмәт төбәге җирләренең урта гасырларда сызылган тарихи карталарда чагылышы // проблемы изучения истории заселения и образования населенных пунктов Альметьевского региона (Сборник статей). – Казань: РИЦ “Дом печати”, 2000.-Б. 48.

[4]Источники по истории Татарстана. (XVI-XVIIIвв.).- Казань, 1993. – С. 14-15.

[5] Әхмәтҗанов М. Әлмәт төбәге җирләренең...- Б. 49.

[6]Текст “Отводной книги по Уфе” (1591/92 – 1629)// Из истории феодализма и капитализма в Башкирии. – Уфа, 1971.- С. 270-272, 278,281.

[7] Филоненко В. Башкиры. – Уфа: Электрическая типолит. Ф. Г. Соловьева, 1915.- С.33.

[8] Исхаков Д. От средневековых татар к татарам нового времени. – Казань, 1998. – С. 120.

[9] Материиалы по истории Башкортостана. Том VI. Автор-составитель Н. Ф. Демидова. – Уфа: «Китап», 2002. – С.215.

[10] XLV уфимская губерния. Список населенных мест по сведениям 1876 года. – Санкт-Петербург, 1877. – С.LXXX.

[11] Материалы по истории Башкортстана. Т.VI… - С.124.

[12] Шунда УК. – Б.274.

[13] Шунда ук. – Б. 125.

[14] Шунда ук. – Б.261.

[15] Шунда ук. – Б.282.

[16] Шунда ук. – Б.440.

[17] Шунда ук. – Б.443.

[18]Шунда ук. Б.384-385.

[19] Шунда ук. Б.422-423.

М. Әхмәтҗанов
филология фәннәре докторы

Казан