"Газиз ташлар"

Венер Усманов

Төрекләрнең бөек архитекторы СИНАН (1480—1578) хөсне хат осталарының хезмәтен бик югары бәяләгән һәм каллиграфия сәнгатен, үзенең мигъмарчылык эше һәм осталыгы белән чагыштырганда югарырак дәрәҗәгә куйган. Гомумән, Шәрекъ илләрендә матур язу сәнгатенә бик зур игътибар бирелгән һәм хәттатларга карата олугъ хөрмәт күрсәтелгән. Мәгълүм ки, гарәп язуының нәкышьләү мөмкинлекләре чиксез зур һәм дә ул гаҗәеп матур һәм мөкәммәл хәреф-бизәкләрдән тора. "Ни один алфавит мира не получил такого эстетического значения, как арабский, широко распространенный во всех мусульманских странах. Высоко ценилась форма исполнения письма: "чистота письма" считалась признаком "чистоты души"— дип язган сәнгать белгече Б. В. Веймарн. Аңлашыла ки, мөселманнар өчен иң зәвыклы, гүзәл һәм изге әйбер — ул мәшһүр каллиграфлар тарафыннан күчерелгән Коръән китабы, матур кулъязмалар, шәмаилләр, шул исәптән кадими ташъязмалар һәм дә "газиз ташлар" дип аталган борынгы эпиграфик һәйкәлләр.

Эстәрлебаш авылының һәм аның тирә-юнендәге авылларның иске зиратларында иске каберташ язулары чагыштырмача яхшы сакланган. Ташка матур итеп калкытып язылган һәм бизәп эшләнгән каберташ язулары эстетик һәм тәрбия бирү ягыннан гаять зур кыйммәткә ия (андый ташларның саны район территориясендә бер-ике йөз чамасы бар дип исәпләнә). Борынгы болгар-татар халкының эпиграфик ядкярләре галимнәр тарафыннан йә тарихчы, йә тел белгече, йә сүз остасы, йә рәссам күзлегеннән яхшы өйрәнелгән. Әмма ләкин, сәнгать тарихы өчен кирәкле саналган Эстәрлебаш төбәгендәге эпиграфик һәйкәлләр фән даирәсеннән читтә калып килә.

XI гасырда яшәгән бөек шагыйрь Йосыф Баласагунлы:

Җыйган дөнья байлыклары таралыр,
Язылган сүз җиһанда мәңге калыр,

дип язган. Күрәсең, Эстәрлебаш хәттатлары да шушы сүзләргә колак салып иҗат иткәннәр. Кулъязма китаплар күчерүдә һәм эпиграфик һәйкәлләр ясауда Эстәрлебаш кешеләре аеруча зур тырышлыклар күрсәткәннәр. Мәсәлән, безнең төбәктә генә, дистәләгән мәшһүр "таш язучы" оста яшәгән, Эстәрлебаштан — Гали Чалатай, Латыйфулла вәләд Зәйнулла, Габдеррәхим Галиев (1867—1966), Габдрахман Айдабулов (1881—1972), Яшерганнан — Гарифулла бине Габдулла, Каргалы кешесе—Мөхәммәд хаттат һ. б. Бу исемлекне дәвам итеп тә булыр иде, әмма ләкин аларның күбесенең (мәсәлән: Хәлекәй яисә Үрге Явыш авылы хәттатларының) исем-шәрифләре бүгенге көнгә кадәр безгә мәгълүм түгел (күрәсең, осталар үзләрен бик тыйнак тотканнар).

Биредә үзеннән-үзе шундый сорау туа: "Ни сәбәпле соң Эстәрлебаш авылында һәм аның тирә-юнендә хөсне хат сәнгате югары кимәлгә күтәрелә алган?" Әлбәттә, бу күркәм күренешләр уңай шартлар белән бәйләнгән. Алар түбәндәге аңлатмалардан гыйбарәт:

Беренчедән, борынгы болгар заманнарыннан калган гореф-гадәтләр Эстәрлебаш төбәгендә яхшы сакланып калган;

Икенчедән, атаклы Эстәрлебаш мәдрәсәсе мәдәни мәркәзләрнең берсе булган;

Өченчедән, биредә милли мәдәниятебезгә ярдәм итүче шәхесләр күп булган;

Дүртенчедән, Эстәрлебаш — ул суфичылыкның бер үзәге исәпләнгән. "Нәкышьбәнди тарикасы" дип аталган дини юнәлеш хөсне хат сәнгатенең камилләшүендә һәм үсешендә зур роль уйнаган;

Бишенчедән, XIX гасыр азагы XX гасыр башларында (1917 нче елга кадәр) җирле халыкның тормыш шартлары чагыштырмача гел яхшы якка үзгәргән;

Алтынчыдан, биредә (Айтуган, Яшерган авылларында) җиңел эшкәртелүчән ташлар чыгарылган. Эстәрлебаш тирәсендә өч урында таш карьерлары билгеле. Беренчесе— "Кардон тавы"нда (анда төзелеш өчен ком таш күп чыгарылган). Икенчесе—"Гөмбазы" ягында ("Бакыр—чагылтау" дип аталган урында). Өченчесе—"Калячный чокыр "да (андагы кызгылт төстәге йомшак эшкәртелүчән таш—төзү эшендә дә һәм кабер ташларын ясауда да кулланылган). Ләкин, җирле хәттатлар өчен, Яшерган ташыннан да яхшы таш булмаган. Олы яшьтәге кешеләрнең сөйләүләре буенча, Тәтер ташчылары ташны "Баланлы куак" дип аталган җирдән һәм Айтуган авылына якын урнашкан тау сыртларындагы карьерлардан чыгарганнар. "Яшерган ташлары" җир астыннан чыгарылгач та, кипкәнче дымлы көенчә бик йомшак булу сәбәпле, "шалкан кебек җиңел киселгән". Аны еш очракта ике метр озынлыктагы зур пычкы (30 нчы елларда аны "стахан пычкысы" дип атаганнар) белән дүрткел формада кискәннәр, балта белән эшкәрткәннәр, каләм белән язганнар һәм махсус өтергеләр ярдәмендә чокып нәкышьләгәннәр. Әгәр дә, эш барышында таш кибеп катыланып китсә, язарга уңайсыз була башласа, аны берникадәр вакыт су эченә салып тотканнар яисә өстенә су сибеп торганнар һәм шундый рәвештә ташны йомшартып әүвәлге хәленә кайтарганнар.

Эстәрлебаш төбәгенә караган авыллардагы ташъязмаларның кайберләре читтән килгән хәттатлар (мәсәлән, Каргалы осталары) тарафыннан башкарылуы да ихтимал. Анлашыла ки, эпиграфик һәйкәлләрне ясату матди чыгымнар белән бәйләнгән, Олы яшьтәге кешеләрнең сөйләшүләренә караганда, таш яздыруның бәясе — бер ат (ә инде бик югары зәвык белән ясалган эпиграфия булса — берничә ат) хакы булган. Каллиграфлардан башка, кабер таш кисүче һөнәрчеләр турында да мәгълүмат бар. Яшерган кешесе — Хәйрулла бабай уллары: Сәйфулла, Фатхулла, Зәкиулла (ул укымышлы булган, "таш язган"), Миңлеяр, Миңлебай, Хөснетдин һәм Шәрифулла исемле малайлары белән ташларны кисеп-эшкәртеп, Эстәрлебаш төбәгендәге тирә-як авылларга, хәтта ерак Оренбург якларына да илтеп сатканнар. Дөрес булса, Каргалы ташъязмаларының да бер өлеше Яшерган ташыннан башкарылган; кайбе-рәүләрнең сүзләре буенча, Оренбург ягында да (ягъни Сәгыйд бистәсе тирәсендә дә) яхшы һәм җиңел эшкәртелүчән ташлар карьеры булган имеш.

Биредә сүзне бер шәҗәрә язуы белән дәвам итик. Югарыда әйтеп үтелгәнчә, Габдерахим Галиев (1867—1966), Айдабулов Габдрахман (1881—1972) һәм аларның ата-бабалары да китап күчерүче һәм "таш язучы" осталар булган.

1898 елгы ташъязмаларның берсендә: "...әл-мөнәкъкаш әл-хаҗи Габдерахим бине Гали хәлфә әл-казаки...", ягъни "казакъ кешесе—хаҗи Габдеррәхим Гали хәлфә улы нәкышьләде..." дигән сүзләр язылган. Габдеррәхим 1897 елга кадәр (чама белән 1887—1897 еллар арасында) хаҗга барган һәм шул вакытта берничә ел Төркиядә укыган. Бәгъзе олы яшьтәге кешеләрнең сөйләшүләре буенча, Габдеррәхим Истанбул шәһәрендә төрек солтанына каршы оештырылган фетнәләр вакытында кулга алынган һәм чит ил кешесе булу сәбәпле генә үлем җәзасыннан котылып калган. Совет хакимияте дәверендә 1960 елга кадәр (тарихчы Мәхмүд Гобәй улы Мәхмүтовның сүзләре буенча) таш язу эше белән шөгыльләнүче төп хаттат Эстәрлебаш авылында фәкать ул гына булган.

Гали хәлфәнең икенче улы Габдрахман да Эстәрлебаш мәдрәсәсендә төпле белем алган, шул ук мәдрәсәдә хәлфәлек иткән, түбәндәге мәчеттә мулла вазифаларын үтәгән. Совет чорында мәдрәсәләр ябылгач, берничә ел үз өендә укытып йөргән. Аннары сөргенгә сөрелгән, Беломор каналын төзүдә катнашкан. Туган якларына әйләнеп кайткач, яңадан мулла булган, "таш язу" эше белән дә шөгыльләнгән, ләкин ташларны якын туганнары яисә дус-ишләре өчен генә язган.

* * *

"Гыйсмәтулла бине Биктимернең кабер ташы" (1780—1844).

Ташъязманың якынча үлчәме: 18x23x70 см. Язу гарәп һәм татар телләрендә чокып язылган.

Шәхсән минем үземә мәгълүм булган эпиграфик һәйкәлләрдән ошбу кабер таш Эстәрлебаш төбәгендә иң борынгысы. Истәлек җиңел эшкәртелүче кызыл төстәге Эстәрлебаш ташыннан ясалган. Фараз буенча Гыйсмәтулла бине Биктимер — ул VII ревизия (1816) язмаларында "Хисматулла Биктимиров" дип язылган. "VII ревизия 1816 г. Показала содержателей Стерлибашевского медресе: 69 летнего Биктимира Тукаева и еге сына 44 летнего муллу Нигматуллу Биктимирова, жившего с собственными детьми Харисом и Харррасом Нигматуллиными. Биктимир Тукаев җил с младшими сыновьями Сиразетдином, Хуснутдином, Сагытдином. 36 летний Хисматулла Биктимиров (его дети—Ибраһим, Абубакир, Гумер) служил юртовым старшиной в 7-ом башкирском кантоне" (Асфандияров А. Из истории башкирских деревень Стерлибашевского района.—Ватандаш.— 1999, N 6,-С. 29).

"...Икенче мәртәбә Диния нәзарәтенең казые итеп сайлангач, 1918 елның кышында Оренбургтан Уфага барышлый ул Эстәрлебашның мәдрәсә һәм мәчетләрен барып күргән, күреп яки ишетеп белгән кешеләрнең каберләрен зыярәт кылган, тирән көрт булуга карамастан, иске кабер ташларын эзләп, тикшереп йөргән" (Әмирхан Р. Риза Фәхретдинов — тарихчы. — Мирас — 1992, N 12,-65 б.).

Тукаевларның төрбәсенә куелган беренче ташъязма. Эпиграфик һәйкәлнең якынча үлчәмнәре 20x81x118 см. Ташъязманың төгәл кайчан һәм кем тарафыннан язылуы билгесез, әмма шунысы мәгълүм: һәйкәл 1871 елдан соң ясалган. Ташъязма истәлек мавзолейның көнбатыш ягындагы таш дивар-стенага беркетелгән.

Текст дүрт сәтыр-гыйбарәт, сүзләр гарәпчә язылган:

(рәхмәтуллаһи галәйһи рәхмәтән васигатән)*

* * *

Ташъязманың үлчәмнәре 53x170 (см.). Эпиграфик һәйкәл 1905 елда яисә 1905 елдан соң Габдеррәхим Галиев тарафыннан башкарылган һәм шәйх Зәйнулла төрбәсенең көнбатыш диварына беркетелгән. Текст саф гарәп телендә язылган:

* * *

Габдулла Мөхәммәдхарис углы Тукаевның кабер ташы. Ташъязма караусыз җирдә аунап ята. Үлчәме якынча 8x38x120 см. Һәйкәлнең аскы өлеше сынган. Таш язучы останың исем-шәрифләре әлегә билгеле түгел. Эпиграфик истәлек саф гарәп телендә язылган:

* * *

Һәйкәлнең биеклеге якынча 120 см. Таш бик сыйфатлы булмаса да язу матур итеп язылган. Ташъязманың авторы — Габдеррәхим Галиев. Язу гарәп телендә:

Югарыда язылган сүзләрдән аңлашылганча: бу эпиграфик һәйкәл, Зәйнулла һәм Мөхәммәдхарис ишаннарның эшен дәвам итүче, билгеле шәхес шәйех Габидулланың каберенә куелган. Габидулла Тукаев кырык ел дәвамында (1920 елга кадәр) Эстәрлебаш мәдрәсәсендә дәресләр биргән. Ташъязмада Габидулла хәзрәтнең кайчан вафат булуы ачык аңлашылмый. Ләкин, Хәлекәй авылы кешесе Йосыф Абсаттаровның көндәлек дәфтәрендә: "...1920 елда февральнең 23 көнендә Габидулла хәзрәт ишан вафат булды һәм якшәмбе көн (яше 70 тә) җәназасында ике меңләп кеше булды" дип язылган.

Эпиграфик һәйкәлнең авторы — Габдеррәхим Галиев (1867—1966), 1898 елда ясалган (7 апрельдә төгәлләнгән). Эпиграфиянең өске фрагменты караусыз һәм кадер-хөрмәтсез җир өстендә аунап ята, урта өлеше сакланып калмаган. Бу ташбилге Хәбибулла Тукаевның (1856—20. 01. 1897) каберенә куелган.

*"Аңа Аллаһның киң рәхмәте булсын".

Бар шундый бер авыл *

Мин, Эстәрлебаш авылында туып, унтугыз яшемә кадәр аннан чыкмыйча яшәвем белән бәхетлемен. Ни өчен дигәндә, һәр кош үзенең оясын мактаган кебек, "җир йөзендә андый да бай тарихлы, күркәм табигатьле башка бер авыл-карья да юктыр"... Һәрхәлдә, бүгенге Башкортстан туфрагында.

Үзем мин Эстәрлебаш турында түбәндәгеләрне әйтә алам. Мөхәммәтшакир Тукаевның 1898 елда Казанда нәшер ителгән "Тарихуль Эстәрлебаш" китабындагы мәгълүматларга караганда, бүгенге Эстәрлебаш авылы урынына беренче кешеләр XVII гасыр урталарында хәзерге Чистай районы Каргалысы авылыннан (әлбәттә, чукындырудан качып) күченеп килгәннәр, ягъни утар салып килеп утырганнар. Урта Азия якларына илтүче борынгы сәүдә, кәрван юлында нигезләнгән шул утар үсеп-зураеп, тора-бара мәшһүр бер авылга әверелгән.

Икенче бер мәгълүмат болайрак бәян ителер иде. Әйтик, Степан Разин фетнәсе тармар ителеп бастырылгач, шул фетнәдә катнашкан татарлар Агыйдел елгасының сул ярына, тау-таш, дала катнаш җирләргә чигенәләр һәм алар ахыр чиктә бүгенге Әстәрлебаш туфрагына килеп төпләнәләр.

Русиянең "кулы" ул җирләргә йөз еллар чамасы узгач кына барып җитә. Аннары Эстәрлебаш өчен дә, гомумән ул тирәләрдә яшәгән татар халкы өчен дә мөһим бер вакыйга XVII гасыр азагында булып уза. Шушы дәвердә Татарстанның Балтач районы Салавыч авылы кешесе — Урманай мулла улы Тукай урыска каршы фетнәдә катнашкан була һәм ул көннәрдән бер көнне, чукынудан качып, әтисенең дусты Мөнәсыйп мулла яшәгән Эстәрлебаш авылына чыгып китә. Шул рәвешле Эстәрлебаш тарихында тирән эз калдырган Тукай бабай нәселе тамыр җибәрә. Бу нәселдән бик күп муллалар, ишан-ахуннар, мөдәррисләр, хәтта урыс армиясе генераллары да чыкканнар.

1720 елда Эстәрлебашта мәдрәсә ачыла һәм ул 1923 елга кадәр эшләп килә. Шушы мәдрәсәдә бүгенге көндә мәгълүм шәхесләрдән — шагыйрьләр Гали Чокрый, Шәмсетдин Зәки укытканнар һәм шунда яшәп иҗат иткәннәр. Мәдрәсәдә Фатих Кәримнең әтисе, Галимҗан Ибраһимовның әтисе, Мәҗит Гафуриның әтисе һәм абыйсы, Муса Җәлилнең абыйсы Ибраһим укыганнар. Башкортлардан Салават Юлаев, Кинҗә Арсланов, казакълардан Абай, Чокан Вәлиханов та биредә белем алганнар. Татар, казакъ, башкорт халыкларының уртак шагыйре Мифтахетдин Акмулла Эстәрлебашта туган, унтугыз яшенә кадәр шунда яшәгән, мәдрәсәдә белем эстәгән. Аның хәлфәләре Шәмсетдин Зәки, Гали Чокрый булганнар. Татар халкының атаклы улы Мирсәет Солтангалиев тә Эстәрлебашта дөньяга килгән һәм 1907 елга кадәр Эстәрлебаш мәдрәсәсендә һәм аның каршындагы урыс телендәге Учительская школада укыган. М. Солтангалиев белән бер үк елларда, мәдрәсәдә һәм Учительская школада Зәки Вәлиди дә белем алган. Әйтергә кирәк, Башкортстаннан чыккан татар язучыларының күпчелеге Эстәрлебашка күрше булган районнардан. Бусы да атаклы Эстәрлебаш мәдрәсәсенең уңай тәэсире нәтиҗәсе.

1835 елда Эстәрлебашта Суханә төзелгән. Авыл тау астында урнашкан һәм утырышы белән Татарстанның Кукмара поселок-авылына охшаган. Тау итәгендә алты чишмә агып ята... Тау башында ук диярлек җиденчесе бар. Безнең бабайларыбыз шул чишмәгә имән чаннар куеп, имән, карагай агачларыннан үзәген алып торбалар ясаганнар; шул торбалардан авыл уртасына су үткәргәннәр, ә авыл урамнарына (өч урынга) диаметры алтышар метрлы, тирәнлеге өч метр чамасы булган чаннар урнаштырганнар. Әйткәнемчә, шул чаннардан торбалардан килгән чишмә суы авыл халкын туендырып торган. Халык суны шул чаннардан кул пешкәге ярдәмендә ала торган иде. Эстәрлебашта Суханәне "фонтал" дип исемләп йөртәлар иде. Шул өч фонталдан башка байлар, муллалар йортларына да тагын сигез су чыганагы үткәрелгән булган. Хуҗаларның күбесе, әлбәттә, Тукаевлар...

Алда билгеләп үтелгәнчә, Эстәрлебаш мәдрәсәсенең даны ерак-еракларга таралган. Анда бик күп мәшһүр затлар мөдәррислек иткәннәр. Мәдрәсәнең соңгы мөдәррисе мәгълүм шәхес — Мөхәммәтшакир Тукаев! Ул—II һәм III Дәүләт Думасы әгъзасы, "Тарихуль Эстәрлебаш" китабының авторы; Дәрдмәнд һәм Риза Фәхретдиновның дусты. Аларның икесе дә Эстәрлебашка килеп, Мөхәммәтшакир Тукаев дачасында ял итә торган булганнар. Шушы уңайдан әтием Лотфулла Зәйнуллин сөйләгәннәрдән бер хатирә китереп үтәсем килә. "1918 елның гыйнвар азаклары, февраль башларында Оренбургтан Уфага үтеп барышлый Эстәрлебашка мөфти Риза Фәхретдинов килгән иде,— дип искә алган иде ул. — Ул зиратка барып, Тукайлар нәселеннән чыккан могтәбәр шәхесләр каберләренә барып дога укырга теләге барлыгын белдерде. Кар бик күп яуган иде. Авыл халкы бик күпләп чыгып, зиратка хәтле һәм зират эчендә дә кар көрәп юл ачты. Шул рәвешле Риза Фәхретдинов Тукайлар каберенә барып дога укып кайтты..."

Әйе, Тукайлар каберлеге!.. Ул диварлары 2,5 метр чамасы ике мавзолей кебек. Шомартып-киселгән таштан салынган.

Ул урын зиратның нәкъ урта бер төшендә, азрак калкурак булган җирендә урнашкан. Биредә Тукай бабай, аның улы Биктимер, оныгы Нигъмәтулла, оныгының уллары Харис һәм Харрас хәзрәтләр каберләре бар. Шакир мәхзүм улы Тукаев та шунда җирләнгән.

Мөхәммәтшакир Тукаев 1938 елда Оренбургта НКВД күзәтүендә яшәп вафат була. 1928 елда ГПУ махсус операция үткәреп, авылның иң затлы 87 кешесен кулга алып төрмәгә "тыга". Ә Габдрәхим Тукаев белән Галим Тукаевны Эстәрлетамакның төрмә подвалында атканнар һәм Тукаевларның берсен дә калдырмыйча авылдан сөргәннәр. Шакир Тукаевның төпчек кызы Хәлимә апа 1997 елда Эстәрлетамакта 97 яшендә вафат булды. Шул рәвешле Тукаевлар нәселе бөтен Рәсәйгә чәчелеп таралып бетә.

Эстәрлебаш авылы мәдрәсәсе каршында атаклы китапханә булган. Анда күпме китаплар сакланганын хәзер инде берәү дә белми, әмма шунысы мәгълүм: китап саклау өчен тугыз аерым йорт төзелгән булган. Икесе гражданнар сугышы елларында янган.

Инде килеп, югарыда телгә алып кителгән кулъязма мәҗмуга турында берничә сүз. Эстәрлебаштан 18 чакрымда Бакча исемле кечкенә авыл бар. Менә шул авылдан минем өчен билгесез бер Венер исемле кеше аны миңа юллаган иде. Ни генә юк бу асыл хезмәттә: анда Эстәрлебаш авылы һәм мәдрәсә тарихы да, Суханә, авыл уртасындагы данлыклы таш күпер, мәдрәсәдә укыткан мөгаллимнәр һәм гүзәл, матур итеп ясалган кабер ташлары турында мәгълүматлар тупланган. Чын күңелдән рәхмәт аңа!

* Кайбер тарихи мәгълүматлар, сызымнар һәм кабер ташларының схема-рәсемнәре Башкортстан Республикасы, Эстәрлебаш районы, Бакча авылы кешесе В. М. Усманов төзегән кулъязма мәҗмугадан алынды.

Зәки Зәйнуллин

"Казан утлары" журналыннан 2/2005