 |
| |
Болгар теле кая киткән?Юлай ШАМИЛ Идел буе болгарларының тел тарихы алтаистик (алтай телләре семьялыгына кергән халыкларны өйрәнүгә караган) эзләнүләрнең бары бер юнәлеше генә булып тора. Борынгы Болгар телен өйрәнүгә профессор Андраш Рона-Таш шактый өлеш кертте. Әлеге галим хөрмәтенә язылган бу очеркта мин Идел буе болгарлары теле тарихындагы соңгы бүлеккә, ягъни аның язма тел буларак яшәүдән туктавына кагылышлы кайбер уй-фикерләремне тәкъдим итмәкчемен. Идел буе болгарларының язма теле фәкать Идел белән Чулман елгалары кушылган җирдә табылган, гарәп графикасы нигезендә башкарылган күпсанлы кабер ташларындагы язулар буенча гына билгеле. Гарәп язулы тәңкәләр Идел буенда иң соңы безнең эраның X гасырында ук сугылган булсалар, кабер ташларындагы болгар телендә язылган иң борынгы язулар исә бары XIII гасырдан башлап күрсәтелә. Болгар шәһәренең үзендәге иң беренче кабер ташы 1271 ел белән билгеләнсә, ә инде соңгылары —1356 ел белән билгеләнә. Әмма ләкин шул ук XIII гасырдан XIV гасыр уртасына кадәрге чорга караган язмалар арасында хәзерге татар теленең элгәре дип санарга мөмкин булган стандарт төрки шивәсендә башкарылган язмалар да очрый. 1357 —1358 еллардагы шактый санда Идел буе болгар телендә язылган кабер ташлары бар (стандарт төрки шивәдә башкарылганнарының да саны арткан). 1358 елдан соңгы бу телдәге ташбилге язулар (шулай ук башка язма истәлекләр дә) табылмый инде. Ә менә стандарт төрки телдә язылганнары аз булса да бар. Идел буе болгар теленә ни булган соң? Ничек шулай кинәт юкка чыккан ул? Бу хәл Алтын Урда кичергән «авыр чор» белән бәйле — тәкъдим ителгән бер аңлатма шуннан гыйбарәт. Бирдебәк вафат булганнан соң үзәкләштерелгән сәяси хакимиятнең аңлаешсыз сәбәпләр аркасында кинәт бердәмлеге какшый. Әмма Идел буе болгар теленең көтмәгәндә бетүе хронологик яктан бу «авыр чор» белән туры килсә дә, болар арасында үзара бәйләнеш булу ихтималы аз. Минем уйлавымча, XIV гасырда Идел буе болгарлар язма теле юкка чыгуында бүтән бер әһәмиятле вакыйга (ул гасырның төп борылыш вакыйгасы санала) зур роль уйный. Бу — тарихта аянычлы эз калдырган Кара афәт (бубон* вабасы.) Әлеге үләт чиренең Көнбатыш һәм Көнчыгыш Европа, Русия һәм Якын Көнчыгышка ясаган тәэсире документлар белән яхшы раслана. Әмма аның Алтын Урда территориясе, Үзәк һәм Эчке Азиядәге тагын нинди дә булса өлкәдәге эзе моңарчы өйрәнелмәде. Бубон вабасының дөрләп китүе беренче тапкыр 1331 елда Кытайда тасвирлана. Шуннан ул Эчке һәм Үзәк Азия буйлап тарала. Кара афәтнең бу тараф буйлап узуын тикшерү җәһәтеннән куп нәрсәләр эшләргә кирәк әле. Шулай да аның Алтын Урда территориясе аша үтүен теркәгән чыганаклар шактый. Киң танылган тасвирлар буенча, бубон вабасы монгол яугирләре арасында 1345 —1346 елларда Каффа шәһәрен камалышта тотканда тарала башлый. 1347 елны Египетка һәм Италиягә ул нәкъ менә шуннан барып җитә. Әлбәттә, Алтын Урданың башка шәһәр үзәкләре дә зыян күрәләр. Тик бу хакта тулы мәгълүматлар юк. Ә менә Алтын Урданың көнбатышына таба яткан территорияләре буенча урыс чыганаклары мондый мәгълүматларны бирәләр: ваба дулкыннары Русиянең күпчелек өлеше аркылы 1349, 1352 — 1353, 1360 һәм 1364—1366 елларны үтеп китә һәм берничә дистәләрчә һәм йөзләрчә еллардан соң яңадан кабатлана. Урыс чыганаклары нигезендә аның тагын Алтын Урданың көньяк территорияләренә дә үтеп керү ихтималы билгеле. Алар, мәсәлән, 1364 елгы дулкынның, Сарайны да кертеп, Алтын Урданың бер төбәген ялмап алуы хакында әйтәләр. Ә менә 1374 елгысы «бөтен урыс җиренә» генә түгел, Алтын Урдага да каза алып килә. XIV гасырдагы соңгы дулкынның Алтын Урданы 1396 елда зарарлавы хакында әйтелә. Бубон вабасы кайтма дулкыннарының һәм аңарга бәйле күренешләрнең Алтын Урда өчен ни нәрсә булуын ныграк аңлар өчен Европа һәм Урта Көнчыгыш буенча тикшерүләрнең гомуми нәтиҗәләренә күз салырга ярый. Һәлакәтле һәм киң таралган бу хәдисә — кешеләрсез калу күренеше— сәяси, социаль һәм икътисади тормышның өзелүенә китерә. Әмма тагын алай ачыктан-ачык күренеп тормаган нәтиҗәләр дә күзәтелә әле. Көнбатыш Европада бу, мәсәлән, латин теленең әдәби тел буларак бетүгә йөз тотуы. Әлеге хәл турыдан-туры укымышлы сыйныфның көчсезләнүе-таркалуына бәйләнгән. Урта гасыр чорында әлеге сыйныф шәһәрдәге дини катлам белән тәңгәлләштерелә. Кара афәтнең икенче шактый аянычлы нәтиҗәсе технологик артка китештән гыйбарәт. Уку һәм язу күнекмәләре белемле сыйныфның тиз таркалуыннан ничек зыян күрсә, шундый ук нәрсә һөнәрчеләр сыйныфында да күзәтелә— анда һөнәрчелек күнекмәләрен яшь буынга тапшыруга зарар килә. Кара афәтнең Көнбатыш Европага һәм кайсыдыр башка урыннарга тәэсире хакындагы тикшеренүләрнең нәтиҗәләреннән чыгып (аларга мин бары кыскача кагылып киттем), Идел буе болгар теле бетүен гыйлемле сыйныфларның кинәттән көчсезләнүе аркасында язма тел юкка чыгуның тагын бер мисалы дип фараз кылу нигезле булыр. Болардан тыш, Кара афәтнең Алтын Урда территориясендә таралуының документлар белән расланган тәүге унъеллыгы эчендә кабер ташларына Идел буе болгар телендә язу практикасы кинәттән өзелүе төсмерләнә. Шул ук вакытта стандарт төрки телдәге ташбилгеләр дә кими төшә. Шулай итеп, Идел буе болгар теле һәм стандарт төрки телләрдә чуеп язуның күзгә күренеп түбән төшүе һөнәрчеләр сыйныфы хәлсезләнүдән соң туган технологик артка китешнең бер мисалы дип каралырга тиеш. Идел буе болгарлары язмаларына кагылышлы бу күренешнең Евразиянең икенче читендә аңа чордаш тәңгәле бар. Бу — Шам (Сүрия) графикасында башкарылган һәм Ыссык күл янында табылган сүрияви һәм төрки ташбилге язмаларының язмышы. Несториан-христиан каберлекләрендәге язмаларның 1338—1339 елларда бу җәмгыятьтә бубон вабасы кабынып китүен тасвирлаучы әһәмиятле чыганак булуы яхшы билгеле. Чынлап та, бу ике елга караган чиктән тыш күп — дистәләрчә кабер ташлары бар. Аларның кайберләрендә шам телендә мәрхүмнең вабадан вафат булганлыгы язылган. Тагын бер дулкынның 1341 елда килеп чыкканлыгын гадәттә исәпкә алмыйлар. Бу елны шулай ук аеруча күп ташбилгеләр куела, тик аларда ваба махсус телгә алынмый. Шам графикасындагы несториан ташбилгеләрнең шуннан соң озак та үтми яшәүдән туктавы очраклы хәл түгеллеген исбатлый алыр идем. Мәсәлән, Хвольсон зур сандагы XII-XIII гасыр язмаларын тасвирлый. Шула-рның ким дигәндә 37 се 1338 — 1339 елларда башкарылган. Ә менә шуннан соңгы берничә дистә елда нибары ике ташбилге куелган: берсе —1374 елда, чираттагы һәм соңгысы — тагын 26 ел үткәч. Һичшиксез, Ыссык күл тирәсендә табылган Шам графикасындагы несториан язмалары язмышы Идел буе болгар язмалары язмышына тәңгәл һәм тәкъдим ителгән аңлатмага таяныч буларак карала ала. Шушы ук күренеш күп кенә урта гасыр төрки телләре үсешенә дә йогынты ясады дип исәпләргә тулы нигез бар. Шунысы ачык, урта гасыр төрки телендәге классик ислам әдәби хезмәтләренең күбесе XIV гасырның якынча беренче алты дистә елы тирәсенә карый, моннан соң исә бушлык күзәтелә. Уннарча еллар үткәч, беркадәр түбәнрәк кимәлдәге яңа стиль һәм әдәби традициянең XV гасырга чаклы чорына хас архаик орфографиясе барлыкка килә... Ошбу традицияләр белән яхшы таныш укымышлы сыйныфның кинәттән һәм киң күләмдә таркалуыннан соң, шул чорның урындагы шивәләренә якынрак торган яңа әдәби гореф-гадәтләр барлыкка килә. Моңа таянып без гадәттә 1200—1600 еллардагы чор кысаларында каралган төрки телнең үсешен, мөгаен, ике аерым чорга — урта гасырның башлангыч (1200—1400) һәм соңгы (1400—1600) чорларына бүлә алыр идек. Инде җавап табылмаган бер сорау калды: ни өчен Идел буе болгар теле 1358 елдан соң язма тел буларак яшәүдән туктый да, стандарт төрки тел шул ук урында һаман язма тел булып кала бирә? Ошбу гаять авыр сорауга җавап йөзеннән, игътибарны җәлеп итәрлек берничә күзәтү һәм теория тәкъдим ителде инде. Хикмәт шунда, күрәсең: ул чорда әлеге тел Идел буе тарафының уку-язу традицияләрен дәвам иткән җәмгыятьнең җирле сөйләмен чагылдыра башлаган булырга тиеш. Һәм дә Идел буе болгар теленең 1358 елдан соң сакланмавы аның инде сөйләм теле буларак яшәүдән туктавыннан түгелме? Әгәр дә сәбәп шул икән, ул Ф. Хәкимҗановның мәгълүм фикерен раслаучы өстәмә дәлил була алыр иде. Галим әлеге тел шушы вакытта дини һәм ритуал гадәтләр үтәүдә «изге тел» (латин һәм гарәп телләре кебек) буларак файдаланылган дип саный. Әгәр дә әдәби телне дини сыйныф сакласа, ул чакта Идел буе Болгар мәмләкәтендә Европа, Азия һәм Урта Көнчыгышның кайбер урыннарындагы кебек, ошбу шәһәр сыйныфының теле әлеге сыйныфның үзе кебек үк Кара афәтнең җимергеч тәэсиреннән бик нык зыян күрә. *Бубон—лимфатик бизләрнең ялкынсынуы. Профессор Рона-Таш һәм аның шәкертләре җитәкчелегендә Сегед (Венгрия) шәһәрендәге Алтаистика эзләнүләр департаментында уку өчен стипендия билгеләгән Халыкара тикшеренүләр һәм алыш-биреш министрлыгына рәхмәтемне белдерәсем килә. Бу мәкаләдәге күп идеяләр Ф. С. Хәкимҗанов белән Стамбулда һәм Әнкарада (1988 ел, сентябрь) барган моназаралар (дискуссияләр) вакытында һәм безнең шәхси аралашулар нәтиҗәсендә хасил булды. Аңа да шулай ук рәхмәтем зур. Юлай ШАМИЛ, "Идел" журналы, 4/1994 |
