Салкын ташларның кайнар сулышы

(Эссе)

Миркасыйм Госманов

Һәр чорның, һәр цивилизация-мәдәниятнең, һәр халыкның, шуларның вәкилләре булган һәрбер кешенең дә дөньяга, тормышка мөнәсәбәтен, аның әхлакый йөзен, рухи сыйфатын, омтылышларын, ниһаять, мөмкинлекләрен чагылдырып, шуларның барысын да матди рәвештә гәүдәләндерә торган бер хикмәтле урын бар.

Ул — зират, каберлек. Хәтта аерым кабер.

Без яннарыннан, гадәттә, бераз шомланып, мөмкин кадәр сөйләшмичәрәк узып китә торган урын. Яисә, капкасыннан керүгә уйга батып, хатирәләргә бирелеп йөри торган серле җир. Шомланып кына шулай сүзсез йөрүләрдә, истәлекләргә бирелеп уйлануларда билгесезлек, серлелек белән гадәтилек һәм изгелек тә бергә үрелгән. Гаҗәеп дәрәҗәдә тылсым белән өретелгән телсезлек, хәбәрсезлек дөньясы бу. Чөнки үлгәннәр бар. Алар күбәү. Акыл җитмәслек дәрәҗәдә күбәүләр! Тик кайтканнары, кайтучылары гына юк. Анда нәрсә? Ничек?!

Әмма маңгай күзләрен генә түгел, күңел күзләрен дә ачып карасаң, барысы да аңлаешлы: шау-шулы, ыгы-зыгылы, балкып торган нурлы тормыш, исәпләп бетергесез кадерле, мәгәр искиткеч кыска гомер белән иге-чиге юк мәңгелек, сүзсез серлелек арасындагы чик бу!.. Фанилык белән Бакыйлыкның беркайчан да чишелмәс төене монда.

Китүчеләр күп, кайтучылар гына юк. Алардан истәлек-хатирәләр генә калган. Фани дөньядагылар исә гап-гади түмгәккә яки кыяфәттәге киртә-чардуган, яисә билге ташларына карап аларны искә төшерәләр. Исән-тереләр өчен зират — ул Хәтер урыны, Хәтер мәйданы. Шуңа күрә теләсә кайсы чор, ил кешесе, теләсә кайсы халык һәм һәрбер дин-иман вәкиле дә зиратка карата битараф кала алмаган, кала да алмый.

Дөрес, битарафсызлык бердәй диярлек булса да, мөнәсәбәтләр, төрле чорлардагы кебек, төрле җирләрдә төрлечәрәк. Хәтта бер цивилизация, бер халык вәкилләре тарафыннан да, мондый хәл, ихтимал, традиция белән рухи мәдәниятнең торышына, гадирәк итеп әйтсәк, иманның «сыйфатына» бәйле булса кирәк. Ә бу хәл исә үз нәүбәтендә социаль-иҗтимагый тормышка, димәк (мәсьәләне киңәйтебрәк алсак), тарихка барып тоташа. Шуңа күрә халыкның бүгенге халәте белән аның узганы да кабер һәм зиратларда, аларга мөнәсәбәттә чагыла.

...Язмышым бүләк иткән гомеремдә миңа шактый күп җирләрдә булып, күп юллар узарга, бихисап сукмакларны таптарга туры килде. Кулъязмалар эзли-эзли, борынгы китап истәлекләрен җыя-җыя, татарлар яшәгөн төбәкләрнең һәрберсендә диярлек булдым. Мәскәү— Рязань якларыннан башлап, Красноярск — Иркутскига, Вятка — Пермьнардан алып, Кырым һәм Әстерханнарга кадәрге араларда. Һәр яңа төбәккә килгән саен мин иң элек шул җирнең зиратлары белән танышырга тырыштым. Чөнки авыл һәм шәһәрләрнең зиратларына бер күз салу белән анда яшәүче милләтәшләребезнең рухи дөньялары — узганга нинди карашта торулары белән киләчәккә ничегрәк омтылуларын да беркадәре шәйләп була. Бер үк вакытта аларның бүгенге хәлләре, ягъни рухи вә матди мөмкинлекләре, ниһаять, дин-иман яклары да нәкъ серле көзгедә чагылган кебек гәүдәләнә. Шуннан чыгып, мин, гадәттә, бу тирәләрдә кулъязма эзләү өметлеме, өметле булса, ничегрәк эшләргә, дигән сорауларга якынча җавап таба идем.

Зиратларның иң характерлы, тарихилык ягыннан иң кыйммәтле истәлекләре, әлбәттә, язулы кабер ташлары. Төрле чорда, төрле җирләрдә алар төрлечә башкарылган. Тыштан караганда бертөслерәк язмалардан торган эпитафик текстлары да, әгәр игътибар беләнрәк укысаң, уникаль кыйммәткә ия. Шул ук вакытта аларда, чор һәм төбәккә бәйле рәвештә, типологик уртаклык та чагылыш таба. Әйтик, аларның техник һәм сәнгатьчә эшләнешләре. Әгәр борынгырак чорларда гөмбәзсыманраклары өстенлек алсалар, хәзер турыпочмаклылары күбрәк.

Конкрет кешеләрнең (мәрхүмнәрнең) тәрҗемәи хәлләренә үзенчәлекле йомгак ясау белән бергә, ул кабер ташлары теге яки бу нәселнең узганыннан бер сәхифә ача, хәтта авыл һәм шәһәрләрнең тарихыннан берәр факт хакында да хәбәр итә. Игътибар беләнрәк карасаң, тарих өчен шактый кызыклы, вакыт-вакыт бик оригиналь һәм гыйбрәтле, әмма, кызганычка каршы, аз өйрәнелгән мәгълүмат чыганагы да икән ул кабер ташлары. Бигрәк тә яңарак чорларга караганнары начар өйрәнелгән. Хәтта бөтенләй диярлек өйрәнелмәгән.

* * *

Зиратларга кереп уйланып йөрү, кабер ташларын укып мәгълүмат, гыйбрәт алу гадәте миндә бик күптән башланды бугай. Хәтер капчыгында артык казынып тормыйча, Казан туфрагына беренче кат аяк баскан көннөрдәге хатирәләремне искә төшерәм.

...1958 елның июль ае. Университетка кабул итү имтиханнары башланганга кадәр өч-дүрт атна бар. Шуңа күрә китаплар караудан калган вакытның күпчелеген мин тансыклап кайткан шәһәр белән танышуга бирәм. Өч-дүрт көн рәттән Яңа бистә зиратына барам. Мин элек күргән, танышкан Алма-ата, Ташкент зиратларына караганда, монда гадилек, тыйнаклык, хәтта беркадәр ярлылык та хөкем сөрә. Әмма минем эзләгәнем купшылык һәм байлык түгел, ә башка нәрсә.

Әллә кайларда яшәгән чакларда үк әсәрләре белән рухны, аңны тәрбияләгән әдипләрнең, шагыйрьләрнең каберләре янында уйга батып торам. Үзен татар дип исәпләгән һәрбер адәм баласы өчен мөкаддәс туфракта башымны иеп торам. Туфрак дәшә, туфрак тарта дигән хикмәтле инануның серле мәгънәсен беренче мәртәбә аңлаган төсле сихерләнеп һәм беркадәре шомланып торам... (Мондый хисне мин икенче тапкыр, күп еллардан соң, бабаларым чыккан Олы Мәңгәр янындагы Болгар чоры кабер ташларын карап йөргәндә күңелдән кичердем.)

Ул вакытта татар зиратының капкасы башка җирдә иде. Шуннан туп-туры киткән аллея буенча Тукай каберенә барып чыгасың. Тукай каберен беренче күрү минутларым хәтеремдә уелып калган. Ул чакта әле кабер өстенә примитив рәшәткәле гадәтирәк соры таш тора иде (хәзергесе, җитмешенче елларда куелганы, бераз әйбәтрәк, әлбәттә). Тукай булып Тукай башына куелган ташның шундый мескенлеге, кабернең исә, гомумән, начар каралганы мине тетрәндереп җибәргән иде. Үз улының каберен тәрбия итүнең шул халык ия булган сәяси, иҗтимагый хокукка, матди мөмкинлекләргә бәйле икәнлеген ул чакларда мин әле аңлый алмый идем. Тукай булып Тукай каберенең рәшәткә-чардуган белән коршаулануы — изге туфракка башкалар өчен юл ябылуы да ул вакытта миңа әллә ничек сәер булып тоелды. Чардуган дигән нәрсәнең безнең зиратлардагы мәгънәсен, дөресрәге мәгънәсезлеген дә ул чакта мин әле аңламаган — аңлый алмаслык дәрәҗәдә идем...

Мәрҗани кабере дә, революциягә кадәр үк куелган ташының зәвекълегенә, солтанатлыгына карамастан, барыбер ташландык хәлдә иде...

Миңа иң ошаганы Фатих Әмирхан җөсады өстендәге җитди һәм моңлы кара таш булды. Ике алфавит бирелгән язуы да аз сүзле, тыйнак һәм мәгънәле «Әдип Фатих Әмирхан», үлгән һәм туган еллары. Башка титул-мазарлар, үзгәрүчән табигатьле бәяләмәләр юк.

Шулай бер ялгызым уйланып, авыр фәлсәфәләргә бирелеп йөргән чакта миңа ирексездән елмаеп куярга да туры килгән иде. Фатих Әмирхан кабереннән биш-ун адым ары китүгә икенче бер бәләкәй таш игътибарымны җәлеп итте. Җирдән нибары сиксән-туксан сантиметр чамасы гына калкып торган гап-гади соры таш. Бәдигъ мәзин өстенә куелган соңгы истөлек. Башындагы чабатаңның сиксән сигез серкәсе; Бу дөньяда шөһрәт алды Бәдигъ мәзин күркәсе...

Алтмышынчы елларда ул таш тәмам кыегаеп, авып төшәр хәлдә иде. Җитмешенче елларда аның, җирдән кубарылып алынган килеш, икенче бер ташка сөялеп торганлыгын күргән идем. Аннары бөтенләй юкка чыкты ул. Эпитафияне, ягъни таштагы текстны кәгазьгә теркәп куймавымны гафу итә алмыйм хәзер; көлкеле булса да, тарихыбызның җуелмас бер гыйбрәтле фактына караган истәлек мәңгегә югалган. Кайчан дөньяга килеп, кайчан вафат булган ул, гәзитләрдә игълан бастырып ата күркәсен эзләгән Бәдигъ мәзин? Хәтерем алдамаса, революциядән соң үлгән иде бугай ул, күпләрне елмайткан садә җан...

Кабер ташы язуларының тарихи документ буларак зур әһәмияткә иялеген мин, дөресен әйткәндә, бераз соңрак аңладым. Беренче сабакны миңа Каргалы-Сәгыйт бистәсе зираты бирде.

1963 елны археографик экспедиция белән Оренбург — Каргалы якларына барган чакта, әлбәттә, бистәгә нигез салучы Сәгыйт Хәялинның бу якларга кайчан килүе хакында сүз чыкты. Чөнки әдәбиятта бистәнең нигезләнү тарихы сыйфатында өч төрле ел исәбе күрсәтелә: 1744, 1745 һәм 1750. Болардан Риза казый Фәхретдин китергән соңгы сан хакында бәхәсләшеп тормаска мөмкин (ул, минемчә, авылда беренче мәчет салыну тарихына күрсәтсә кирәк). Әмма элекке ике вариант арасындагы каршылыкны мин мәгълүм чыганаклар буенча үземнең диплом эшемдә хәл кыла алмаган идем. Әңгәмәдәшләремнең берсе бистә зиратында Хәялин нәселеннән берәүнең кабер ташы булганлыгын, анда «барысы да әйтелгәнлеген» хәбәр итте. Киттек бергәләп зиратка.

Яшеллеге тәмам беткән көзге зират. Уртача биеклектәге соргылт каберташлар шул кадәр еш утыралар ки, нәкъ таш урман кебек. Әйтерсең лә, гарасатлы зилзилә, җир тетрәү, яисә әллә нинди бер куркыныч янгын нәтиҗәсендә агач башлары кыркылып төшкәннәр дә, көлгә әверелеп беткәннәр: кәүсә төпләре генә утырып калганнар... Шомлы манзара. Кайчандыр гөрләп чәчәк аткан, хәзер таралып, тузып беткән, иске-җимерек йортларның күплегеннән чүплек башына әверелә язган, кайчандыр мәшһүр Сәгыйть бистәсе булган бүгенге Каргалының һәм гыйбрәтле, һәм авыр язмышына шаһитлык итә торган мәгънәле күренеш.

Эзли торгач таптык ташны. 1901 елда егерме ике яшендә үлгән егетнең мәркъәде — кабере өстенә куелган истәлек икән. Язу җиңел укыла: «Мәркъәде Мостафа ибне Мөхәммәд, ибне Әбүбәкер, ибне Әхмәд, ибне Хәсән, ибне Сәгыйд; ибне Гаид Хәйалин¹». Ошбу —1745 нче ел шаһ хәзрәтендән Каргалыга изен вирелеп (рөхсәт бирелеп. — М. Г.) 8 нче августта әүвәл кадәм (адым. — М. Г.) куймыш Сәгыйд Хәйалин».

Шулай итеп, эпитафик язу ярдәмендә мәсьәлә төгәл хәл кылынды дип әйтергә мөмкин. Урысча акт документларында һәм П. И. Рычков хезмәтләрендә очрый торган «1744 ел» да ялгыш түгел. Ул яңа салынып яткан Оренбург янына сәүдәгәр татарлар күчерелү мәсьәләсе югарыда, янәсе хөкүмәт даирәләрендә хәл ителүгә күрсәтә. Кабер ташындагы «1745 нче ел... 8 нче август» дигән гыйбарә дә дөрес. Монысы Сәгыйт Хәялин җитәкчелек иткән татар мөһаҗирләренең яңа урынга конкрет кайсы вакытта «әүвәл кадәм куюларын», ягъни аяк басуларын һәм төпләнә башлауларын белдерә икән.

Шушы «цабактан» соң мин, кулъязмалар эзләп кая барсам да, иң элек зиратлар турында сорашуны, мөмкин булган саен аларны үзем барып карауны гадәт иттем. Зиратларда авыл тормышының узганы да, хәзерге мөмкинлекләре дә, киләчәккә өмете бармы яисә юкмы — барысы да көзгедәге кебек чагылып тора.

Касыйм ягы авыллары зиратына кергән чакта бу як халкының элек гаять хәлле, бай, үзенчә зәвекъле булуын күрәсең: матур итеп эшләнгән, күркәм итеп бизәлгән язулы ташлар мәрхүмнең зур дәүләт иясе булуы хакында сөйли. Дөресрәге, аларда мәрхүмнәрдән калучыларның тормышы, омтылышлары да чагыла, чөнки кабер өстен бизәү ул, асылда, исән кешеләрнең мөмкинлеге дә бит.

Ташларның тышкы кыяфәтләре генә түгел, алардагы язулар да, исем-фамилияләр дә уйланырга мәҗбүр итә. Кодрәтле Дибирдиевлар, Дәүләткилдиевлар, аксөяк Сүнчәләевләр, асылзат Ширинскийлар...

Ташлардагы язуларда, мәрхүмнәр хакындагы кыскача информациядән тыш, төрле шигырь текстлары да очрый. Элек бу якларда үзенә күрә махсус бер жанр — зират поэзиясе жанры хөкем сөргәнгә охшый: гел үлемнең котылгысыз икәнлеген раслаган, исән кешеләргә үлем белән янаган күңелсез шигъри юллар. «Чәшме гыйбрәтле нәзар кыл (гыйбрәт күзе белән кара.— М. Г.), дөнья мосафирханәдер»,— дип, берсе исәннәрне өркетә; ...мосафирсың ки дөньяда, ватаның бәнем янда»,— дип бармак яный икенчесе.

дип, гел кисәтеп тора өченчесе. Зират саен, хәтта һәр таш саен шундый җир тормышында карата өметсез язулар. Бай бизәкле, купшы язулы ташларның үзләре хәзер ава башлаган, яки бөтенләй үк җиргә капланып яткан.

Яңа каберләрнең өстендә исә гадәти такта кисәкләре, яисә шыксыз тимер бүкәннәр. Зиратларның үзләре дә тәмам җимерек: койма-киртә дә юк аларда, печәне дә күп еллардан бирле чабылмаган... Касыйм якларында сүнә баручы күпчелек татар авылларының зиратлары менә шундый хәлдә.

* * *

1968 елны Чүпрәле районындагы Зур Чынлы авылыннан хат килеп төште. Укытучы Гәрәй Алимовтан. Ул язучы Шамил Усмановның бабалары каберендәге ташның текстын төшергән уртача сыйфатлы фоторәсемнәр дә җибәргән иде. Экспедиция белән Чынлы якларына баргач, туп-туры шул Гәрәй абзыйларда тукталдык. Аның ике күзе дә пыяла булып чыкты — сугыштан шулай кайткан. Егерме елдан артык мәктәптә тарих укыта икән...

Кичке якта авыл уртасында диярлек калган иске зиратка киттек. Бер кулы белән улының иңеннән тоткан Гәрәй абзый алдан юл башлап барды. Менә кирәкле билгеташ янына килеп җиттек. Андагы язулар гадәти эпитафик текстлардан күпкә бай иде. Сүзләре җиңел укыла. Ташның беренче «битендәге» текст болай яңгырый: «һүә әл-хәйа ля йәмуту. 1121 сәнә һ[иҗри], 1697 сәнә м[илади] тарихында мәдфун мелла Госман бабамыз вә әүляде-әхфады». Эпитафиягә гомум баш рәвешендә бирелгән текстның мәгънәсе түбәндәгедән гыйбарәт: «Ул (Алла)тере, (ул) үлемсез. 1121 нче ел һиҗридә, 1697 нче ел милади тарихында дәфен ителгән Госман бабабыз вә аның нәселләре».

Шундый гомум керештән соң конкрет кемнең кабере өстенә таш куелуын, мәрхүмнең шәҗәрәсе нинди булуын укыйбыз: «Мелла Мөхәммәд Хәнәфия ибне әл-хаҗ мелла Гыйззәтулла, ибне мелла һибәтулла, ибне мелла Байтимүр, ибне мелла Госман галимел-гофран әрвахларына, әл-фатиха (рухларына Алладан кичерәм [сорап] дога)». Димәк, таш Гыйззутулла угылы Мөхәммәд Хәнәфиянең каберенә куелган икән.

Ташның түбән ягында аны кем яздыруы әйтелгән: «Кәтәбәһу әл-хаҗ-ел-хафиз Хәйрулла ибне әл-хаҗ мелла Гыйззәтулла әл-Чылныви. 1909/1327». Шулай итеп, ташны яздыручы кеше мәрхүм Мөхәммәд Хәнәфиянең бертуган энесе Хәйрулла хаҗи булып чыга. Хәйрулла исә Шамил Усмановның әтисе.

Әлбәттә, атаклы язучының моңарчы язылган тәрҗемәи хәлләрендә аның әнисе Хәйрулла хәзрәтнең һәм хафиз (мәдрәсәләрдә Коръән нигезләрен өйрәтүче), һәм хаҗи булуы күрсәтелми, бәлки «педагог» дигән нейтраль төшенчә генә кулланыла иде. Әл-Чылныви дигән нисбәсенә (псевдоним кебегрәк кушаматка) караганда, Хәйрулла шул Зур Чынлы авылында дөньяга килгән булырга тиеш.

Ташның икенче ягында кыеклап кына ике юллы төркичә шигырь язылган: Голямадин морадым бер догадыр, Бу көн — бәңа, ярын нәүбәт сәңадыр».

Ягъни: «Галимнәрдән теләгем бер догадыр, ул дога бүген миңа булса, иртәгә нәүбәт сиңадыр». Түбәндәрәк шундый ук эчтәлектәге гарәпчә ике юллы шигырь китерелгән.

Ташның өченче ягында Хәйрулла хәзрәтнең әнисе һәм әбиләренең исемнәре теркәлеп, аларның рухларына да дога-фатиха сорала. Шунда ук безнең өчен бик әһәмиятле язуны укыйбыз: «Чылны къәрйәсене мөэссис (нигезләүче. — М. Г.) бабаларыбыз Төмин вә Рәзан тарафындан 1600 тарихында килмешләр, 1018 сәнәи һиҗри». Бу юллардагы мәгълүматның әһәмиятенә күчкәнче, ташның дүртенче тарафындагы текст дәвамын да укып чыгыйк: «Вә Чылны суына, Иске Йорт динелән (диелгән. — М. Г.) урынга ултырып йир алмышлар, йегерме бер фамилия язылмыш. Әлмөхәммәд, Ишмөхәммәд, Ындырчы, Агънай, Алташ, Алмакай кеби исемнәр асылда (аларның) мишәр кабиләсе улдыкларына шаһиддыр. Тәүсигы әхфадымыза (нәселләребез үрчемле [булсын] — М. Г.) Хәйрулла Госмани әс-Сембери. 1327/1909».

Төгәл күчерелгән эпитафиянең кыйммәте нәрсәдә, дигән сорауга, кыскача итеп, түбәндәгечә җавап бирергә мөмкин.

Беренчедән, Шамил Усмановның нәселе, рәсми тәрҗемәи хәлләрдә тәкъдим ителгәнчә, Пенза якларындагы Кузнецкидан түгел, бәлки элекке Сембер губернасындагы Зур Чынлы авылыннан чыккан икән. Хәйрулла хәзрәтнең бер урында нисәбе рәвешендә Чылны (хәзерге әйтелештә: Чынлы), икенчедән, җирдә Сембер топонимнары алуы шуны раслый. Шәрекъ дөньясында нисәбе итеп, гадәттә, туган як топонимнарын алганнар (Бохари, Болгари, Димәшкый, Казани ише). Димәк, Кузнецк якларына ул соңрак, ихтимал, мөдәррислек итәр өчен барып чыккан була.

Икенчедөн һәм иң мөһиме, Чүпрәле ягындагы иске татар авылларына нигез салучыларның кайлардан килүе ачыклана! Касыйм хәзрәт Биккол язган «Яңа Тинчәле тарихын» анализлаган чакта, авторның Төмин топонимын Әстерхан якларында дип фараз кылуын күргән идек. Чынлы авылындагы каберташта исә «Төмин-Рәзан» якларына күрсәтелә. Димәк, Тау ягы документларында телгә алынган Төмин исеме элекке Рязань тарафларындагы, хәзер исә Мордва республикасына керүче Темников шәһәренең борынгы татарча әйтелеше икән. (Ерак Себердәге Төмән белән Мәскәү төбендә диярлек урнашкан Темниковның исеме дә, борынгы төрки-татарча «ун мең» дигән мәгънәдәге «төмән» сүзеннән ясалганнар. Элекке чорларда «төмән» атамасы ун мең кешедән торган дивизия ише гаскәри берәмлекне белдергән. Мондый армия башында торган түрәне «төмән биге» дип олылаганнар. Руслар Алтын Урдага буйсынган чорларда төмән бигенә карата «темник» атамасы кулланылган.)

Шулай итеп, Чүпрәле (элекке Сембер) якларындагы Тинчәле, Шәйморза, Чынлы ише иске татар авылларына нигез салучыларның борынгылыкта кемнәр һәм кайдан булулары, бу тарафларга кайчанрак килүләре төгәлрәк ачыкланды дигән сүз.

Дөрес, Хәйрулла хәзрәт төзегән эпитафиядә кайбер хаталар да бар. Ул һиҗригә күрсәтелгән ел исәбенең миладича, ягъни христианча бирелгән вариантына туры килмәве. Мәсәлән, һиҗричә 1018 ел милади ел исәбе белән «1600»гә түгел, бәлки 1609 нчы елга туры килә. Шулай ук Госман бабай үлгән дип күрсәтелгән һиҗричә 1121 нче ел 1697 гә түгел, ә миладича 1709 нчы ел була. Мондый ялгышларның табигатен аңлавы артык кыен түгел. Аларның төрле характердагы борынгы документлардан тәнкыйтьсез күчерелү нәтиҗәсе булуы бик мөмкин, яисә бер системадагы ел исәбен икенче системага дөрес булып җитмәгән формула ярдәмендә күчерүдән килеп чыгуы да ихтимал. Һәрхәлдә, безнең элекке чор авторларыбыз шундый икеле хронология мәсьәләсендә еш кына ялгышканнар...

Әгәр әле генә анализлап чыккан эпитафия тексты нәсел истәлегенә тулаем багышланган үзенчәлекле һәйкәлне хәтерләтсә, аның янында ук Мөхәммәд Хәнәфиянең үзенә генә багышланган билгеташ та бар иде. Аннан без мәрхүмнең 1892 елның 5 сентябрендә вафат булуын, үлгәнгә кадәр 21 ел дәвамында имам булып торуын, ташның исә 1894 елның май аенда куелуын беләбез. Нәселнең шәҗәрәсе монысында төгәлрәк бирелгән: Мөхәммәд Хәнәфия, аның атасы Гыйззәтулла, аның атасы Һибәтулла, аның атасы Биктимер (!), аның атасы Госман, аның атасы Кол Мөхәммәд, аның атасы Хәсән Гали, аның атасы Габдулла. Ике ташта китерелгән шәҗәрәнең ике вариантта булуы һәм бер үк исемнең язылуында төрлелек очравы тагын бер нәтиҗәгә нигез бирә: эпитафия текстларында китерелә торган мәгълүматларның төгәллеген, дөреслеген артык абсолютлаштырып җибәрергә дә ярамый икән.

1981 елның 20 июлендә миңа Курган өлкәсендәге Әлмән авылында 1826 елда үлгән Фазыл Танкәчев дигән кешенең билгеташы белән танышырга туры килде. Моның эпитафиясе дә гаҗәп бай эчтәлекле иде. Әгәр андагы мәгълүматларны җентекләп анализлый башласаң, сүз озакка китәр иде. Шуңа күрә мин хәзер, Әлмән авылы паркында гаять кыйммәтле истәлек саклануы хакында кәгазьгә теркәү белән чикләнеп, сүз тезгенен икенче яккарак борырга ниятлим. Дөресрәге, шул Себер якларында очраткан икенче характердагы бер мөһим күренеш белән укучыларны таныштыру файдалырак булыр дип уйлыйм.

1983 елның июль аенда Иркутск шәһәрендә булды бу гыйбрәтле очрашу. Шәһәргә килеп, рәсми оешмаларда булып, архив һәм китапханәләр белән танышкач, кичке якта татар мәчетен эзлөп киттек. Иң элек безне мәчеттә сторож булып эшләүче исерек урыс кешесе каршылады. Нишләп, нәрсәләр эзләп йөрүебезне төпченеп ачуны китерә башлады. Бары мәчет мөтәвәллие Гаяз Мөхетдинов килгәч кенә мыгырдый-мыгырдый читкә тайпылды ул.

Мәчет имамы Галиәхмәт Мөхәммәдиев дигән сиксән биш яшьлек карт хәлләрдән яхшы ук хәбәрдар, хәтере дә ярыйсы гына төзек кеше булып чыкты. Иң элек ул мине мәчет һәм аның бинасы белән таныштырды. Гасырыбыз башында ак таштан итальян архитекторы салдыра башлаган мәһабәт бина икән. Галиәхмәт хәзрәтнең сүзләренә караганда, революциягә кадәр Иркутскида, үзебезчә әйтсәк, Өркет шәһәрендә меңләгән кешеле татар җәмәгасе (общинасы) яшәгән икән.

Татарларның күпчелеге сәүдә белән шөгыльләнгән. Арадан чит илләр белән алу-сату итүче бик байлары да җитлеккән. Мәчет шулардан җыелган иганә акчасына төзелә башлаган икән. Тик, кызганычка каршы, Беренче бөтендөнья сугышы кабыну, аннары революциягә ватандашлар ызгышы ялгану сәбәпле, план төгәл үтәлмичә калган. Шуңа күрә ике катлы мәчет булырга тиешле бина урынына хәзерге түшәме галәмәт биек беркатлы гыйбадәтханә барлыкка килгән.

Тышкы кыяфәте, архитектура үзенчәлекләре буенча ул, тәмам эшләнеп беткән хәлдә, уникаль мәчетләрнең берсе буласы икән... Ә хәзер ярым ташландык хәлендә. Ишек алдындагы яшел чирәм дә бөтенләй диярлек тапталмаган. Анда көне буе исерек сторож мыгырданып йөри....

— Хәзер Өркеттә татарлар күпме соң, мәчеткә йөриләрме?—дип сорадым.

— Татарлар бетеп бара инде,—диде Галиәхмәт хәзрәт.— Картлары әкеренләп бетә баралар. Яшьләре, үзегез беләсез, урыслашалар. Алары йөрми мәчеткә...

— Нәрсә исәбенә яшисез соң, алай булса?

— Җиләк-җимештән сата килгән үзбәкләр, таҗиклар, әзәрбәйҗаннар килгәли. Сәдаканы яхшы гына бирәләр үзләре. Өфедәге Диния нәзарәте дә ярдәм итеп тора...

Элек мондагы мәктәп-мәдрәсәләр хакында сораша башлагач, имам:

— Урамның теге ягындагы ике катлы агач йорт мәктәбебез иде элек... Өркеттән тыш мөселман мәктәпләре Черемхово, Усолье шәһәрләрендә дә булган,—дип, ул мөтәүвәллигә ым какты.

Шуны гына көтеп торгандай Гаяз агай алдыма бер кулъязма китереп куйды:

— Моның ахырында сезгә ярарлык бер язу бар шикелле.

Әйе, менә бусы бугай ул язу: «Ошбу китапны укысаңыз, язган кешесенә дога кыласыз. Язгучы Габделгани мулла Мөхәммәдҗан угылы. 1894 нче елда Усолье шәһәренә мулла булып килгән, китабының башында язылган. Саклап бирүче Шәйхелислам мулла җәмәгате Иркет мәсҗеденә җибәрде. Тапшыручы Галиәхмәт Мөхәммәдиев. 1963 ел, җомга көн, 2 нче мөхәррәм».

Кулъязма китапның кайдан килүен күрсәткән бу язмада профессиональ археографларга хас сыйфатны күрүдән бераз күңелле булып китте. Шуңа күрә каршымда утыручы язма авторыннан аның кайда туып, кайларда белем алуын сорадым. Алабуга ягындагы Камай авылында туып үскән, шунда бераз белем алган, 1916 елдан бирле Өркеттә яшәгән, хәзер инде имам булып торучы әңгәмәдәшемнең сүзләрен тыңлый-тыңлый, китапны башыннан актара башладым.

«Тәнбиһ-ел-гафилин», янәсе «Гафил бәндәләрне тәнкыйтьләү» дигән дүрт йөз егерме ике кәгазьдән, ягъни 844 биттән торган гарәпчә китап. Менә монысы миңа ярарлык язма бугай. «1894 нче елда 15 нче синтәбердә Өркет губернасы, Балаган округы, Бельский вулусы. Уфа губернасы, Минзәлә өязе Кәүҗик авылының бән, Габделгани мулла Мөхәммәдҗан угылы, шул ук Бельский вулуска берҗәсәлин (переселенец.— М. Г.) булдык. Вә һәм андин Усолье ауылына имам булып килдек. Шул ук ауылның сабый вә сабыйәләрен мәдрәсәгә җәмегъ кылып (җыеп.— М. Г.), һәркаюларын дине ислам әхкаменә (хөкемнәренә.— М. Г.) үгрәтеп гомер сөрдек. 5 ай, 6 ай микъдары үзем һәм мәдрәсәдә карарландым. Әлхәмделилләһи раббелгаләмин...»

Менә шулай инде татар табигате: кайда биш-ун татар кешесе җыелса, шунда бер мәдрәсә кисәге дә ачыла! Ихтимал, 1894 елда ерак Усольеда ачылган бу мәдрәсә дә ул яклардагы беренче татар мәктәбе булмагандыр...

Моннан соң, язмасын дәвам итеп, Габделгани имам үзенең кайчан, кемгә өйләнүе, никяхны кем укуы («Әгерҗе илендән килгән Якъкуб хәзрәт угылы мулла Таҗетдин...») хакындагы хәбәрләрне дә теркәп куйган.

Табылган мәгълүматтан канәгать хисе хасил иткәч, мин әңгәмәдәшләремнән мондагы татар зираты, андагы кабер ташлары хакында сораша башладым.

— Иске зират шәһәрнең уртасында калды инде, — диде Гаяз агай.— Анда хәзер күммиләр. Мөселманча язулы ташлар шактый. Беренче һәм өченче троллейбусларда барып, Цимлянское тукталышында төшсәгез, нәкъ өстенә басырсыз.

— Ә эшләп торган татар зираты кайда?

— Татар зираты дип, андые юк инде хәзер. Общий зиратның бер почмагына күмәбез,— диде Галиәхмәт имам.— Кабер ташларына урысча гына язалар.

Иртәгесен күрсәтелгән адрес буенча киттек. Троллейбуслар йөри торган зур урам белән карт каенлыктан гыйбарәт зират арасында бер генә йорт тора. Тәмам ташландык хәлдәге иске зиратта йөз, йөз егерме чамасы гына кабер түмгәкләре сакланып калган. Кайберләренең өсләрендә соры таштан эшләнгән истәлекләре дә бар. Күпчелегенең язулары җуелып беткән. Сакланып калганнарыннан бу якларга килеп дәфенләнүчеләрнең кайлардан килүләрен белеп була. Менә берничә үрнәк: «Ошбу кабердә дәфен кылынды Мөхәммәдҗан Әкъсән (Әхсән — ?) угылы Бекабашев. Сарытау губернасы, Кузнецкий өязе, Колчура вулысы, Димакыр къәрйәсе. Вафат 1925 нче елда, 19 нче нуябердә, 55 яшендә».

1339 нчы һиҗридә (1920 ел миладида) вафат булган Миңлекамал Исмәгыйль кызының исеменнән соң мондый юлларны укыйбыз: «Казан губернасы, Чар өязе, Шинси вулусы, Югары Ур авылының Гатаулла җәмәгате». Чар өязе дигәне Царевококшайский өязе булса кирәк. Волость исеме аңлашылмый. Шулай ук бу ватан адресының кемгә каравы — мәрхүмәгәме, әллә аның иренәме — ачык түгел. Нуретдин ибне Фәхретдин дигән кешенең Нижгар ягындагы Камкадан булуын, башка билгеташлардан исә кабер ияләренең Тамбов ягы Янгураз авылыннан, Казан губернасындагы Тәтештән, Мәңгәрдән, Алабугадан икәнлекләрен беләбез.

Мәрхүмнәрнең асыл ватаннарына бу рәвештә эзлекле итеп күрсәтә бару, минемчә, чит-ят җирләрдә йөргән, үзләрен гел мөһаҗирлектә хис иткән татарлар өчен хас булса кирәк.

Әмма мине иң гаҗәпләндергәне билгеташларның үзенчәлекле язулары түгел, бәлки аларның тышкы кыяфәтләре иде. Хикмәт шунда ки, әлеге иске зират ташларының шактый өлеше яссы такта, янәсе пелитә рәвешендә түгел, бәлки югаргы ягы киселеп ташланган кәүсә төберчеге формасында эшләнгән иде. Материалы шундый булгандыр дип кенә дә аңлатып булмый сыман: агачның кәүсә формасы махсус эшләнгән. Киселеп ташланган ботак төпләре белән тамырларын төрле якларга суза-суза җиргә «иңеп» китүенә хәтле төгәл тасвирланган. Ягъни таш багана ише түгәрәк формалы, нечкә диаметрлы материалдан түгел, ә юанрак «чималдан» махсус юнылган. Һәммәсендә диярлек агач кайрысының кытыршы «тышлыгы» — ярыклары белән җөйләренә кадәр уеп, чукып күрсәтелгән. Ташларның күпчелеге әллә ни биек түгел: җирдән метр-метр ярым чамасы гына калкып торалар. Мәрхүмнәр хакындагы язуны, ягъни билгеташ өчен зарур эпитафия текстын кәүсә төбенең бер ягындагы тигез урынга, әйтерсең лә, балта белән «кайрысы арчылган» төшенә язганнар. Кайберләрендә язу өчен «арчылган» урын битләре ачык китап кыяфәтендә эшләнгән...

Ни өчен Өркет татарларында кабергә куела торган истәлек ташны шулай киселгән кәүсә төбенә охшатып ясау гадәте барлыкка килде икән? Өркеттә генә туган гадәтме бу, әллә киңрәк таралган йола микән?

Ашык-пошык Иркутскидан китеп барганда да, Казанга кайтып җиткәнче дә, аннан соң да шундый һәм тагын бик күп шуның ише сораулар баштан китмәде. Иркутскидагы урыс зиратын, шулай ук Томск шәһәренең каберстанын әлеге сәфәр вакытында махсус карап чыкмавым өчен күпкә кадәр үземне кичерә алмыйча йөрдем. Гел ашыгабыз, бүгенге эшне иртәгә калдырырга яратабыз шул... Ниһаять, 1988 елны, Красноярск якларына экспедиция сәфәре оештыру мөмкинлегенә ирешеп, край башкаласына килеп төшүгә үк, юлдашым Эльмир Гобәев белән туп-туры шәһәр зиратына юнәлдек.

Зур зиратның бер почмагында гына сыенып торган татар каберлегенә җитү белән әлеге үзем өчен Өркет буенча таныш, мәгәр табигате, мәгънәсе ягыннан һаман аңлашылып бетмәгән «кәүсә» төпләрен күрдем. Димәк, бер шәһәр белән генә чикләнгән күренеш түгел икән бу!

Татарларның күршеләрендә генә мәңгелек йокыга талган яһүдләрнең өсләрендә дә шундый ук таштан эшләнгән «агач төпләре». Яшь ай галәмәте урнына боларында алты почмаклы йолдыз ясалган булыр. Күпчелегендә үз милли язулары. Сыйфатлары да шактый әйбәт... Христианнарга куелган «кәүсәләрнең» өс ягына таштан ук эшләнгән тәре галәмәтләре дә утыртылган. Мондыйларның биеклеге өчәр метрга җиткән булыр...

Шулай итеп, билгеташларны киселгән агач төбе формасында ясау ул милли күренеш тә, дини галәмәт тә түгел икән.

Бер үк вакытта, өстәмә мәгълүматларны өйрәнә торгач, мондый традициянең, нигездә, Урал тавының көнчыгышы — Себер яклары өчен характерлы икәнлеге ачыкланды. Ягъни андый кабер һәйкәлләре Рәсәйнең Европа өлеше өчен тулаем ят нәрсә булып чыга. Аерым үрнәкләре очрый калса да, традицион гадәт түгел, дип әйтерлек күренеш икән ул.

Ярар, шулай булсын дип, нәтиҗә чыгарыйк, ди. Ләкин тагын бер сорау калкып чыга: Себергә андый гадәт кайдан, кайчан һәм ни өчен килгән?

Сорауга өздереп кенә беркатлы җавап бирүе читен, әлбәттә. Шулай да, төрле яклап уйлый торгач, беркадәре мантыйкка, янәсе логикага муафигърак фикергә дә килдем шикелле. Минемчә, Себер җирләрендә агач кыяфәтле билгеташларның барлыкка килүе, киң таралуы иң элек ике төрле сәбәпкә — ике чыганакка бәйле булса кирәк. Аңлаешлырак булсын өчен, бераз вакытка күзләрегезне йомып, күзалдыгызга шундый күренешне китерегез.

Ат-арбаларда кәрван-кәрван булып күченеп баручылар. Сәгатьләр, көннәр генә түгел, атналарга, айларга сузылган юл газабы. Иркенрәк җир, чак кына мулрак тормыш эзләүчеләрнең авырып-сырхап калучылары, юлда килеш җан бирүчеләре дә аз булмый. Туганнары, якыннары елап-сыктап, үлүчене җиргә тапшырырга тиешләр. Ләкин туган җиргә кайтарып күмәргә дә, барасы урынга хәтле сакларга да мөмкинлек юк. Юлда үлгән кешене, гадәттә, юл читендә генә туфракка тапшыралар. Мәрхүмнең кабере тапталмасын, яткан урыны тигезләнеп юкка чыкмасын өчен түмгәк өстенә, тактадан гына булса да, махсус билге дә куярга кирәк. Әгәр берәр агач төбенә генә күмеп, шул агачның өске ягын кисеп ташлап, калган төпнең бер янын чак кына юнып җибәреп, күмелүченең исемен дә язып куйсаң?.. Себер киңлекләрендә кабер итәрлек агач төпләре, тиз генә билгеташка әверелдерерлек калын кәүсәләр азмыни?

Минемчә, әлеге гаять үзенчәлекле традициянең барлыкка килүенә беренче чиратта шушы матди мөмкинлек сәбәп — нигез булганга охшый.

Кешеләр борын-борыннан ук адәм баласының гомерен үсеп утыра торган берәр үсемлеккә, күп очракта ботаклы-яфраклы агачка охшатырга яратканнар. Элекке заманнарда нәсел-ыруны тасвирлар өчен шәҗәрәләр төзегән вакытта да агач сурәтеннән файдаланганнар. Шәҗәрә кәлимәсенең үзе дә гарәп телендә агач дигән гап-гади сүз. Урысча «древо жизни» гыйбарәсен дә искә төшерик. Төбенә мәет күмелгән агачның башын кисеп ташласаң, әллә кайдан күренеп тә тора, өзелгән гомергә символ да була ала... Димәк, кешеләрнең борынгы инануы белән символик фикер йөртүгә омтылышлары да әлеге традициягә сәбәп — этәргеч була ала икән....

Кыскасы, Себер зиратларында күпләп очрый торган агач рәвешендәге билгеташларның барлыкка килүендә, киң колач җәеп, милли һәм дини кысалардан чыгып китүендә шушы ике төр сәбәпнең әһәмияте аз булмагандыр дип уйлыйм. Әлбәттә, башка өстәмә сәбәпләрнең булуы да ихтималдан ерак түгел. Әмма биредә сүз беренче чиратта төп сәбәпләр хакында барды...

Шулай итеп, җыеп әйткәндә, кабер ташларының гадәти формада эшләнгәннәрендә генә түгел, хәтта символик кыяфәттә башкарылганнарында да реаль тормыш чагыла икән. Ягъни аларда әйләнә-тирә мохитенең матди мөмкинлекләре белән гадәти кешеләрнең инану һәм омтылышлары да гәүдәләнә дигән сүз. Шулай ук алар, кабер өсте билгеташлары, күмелгән кешенең арманы — үтәлмичә калган теләкләре белән аның үзеннән соңгы кардәшләренең дә күз яшьләре, аһ-зарларына шаһит галәмәтләр.

* * *

Себер «кәүсәләре» хакында чыгарган әлеге нәтиҗәләремне дәлилләнүе тәмамланган фикер, дип әйтергә җыенмыйм. Моның сәбәбе дә бар. Мәсәлән, Красноярскидагы очрашулардан соң, шул ук елның кышында, миңа Маҗарстандагы, ягъни Венгриядәге Сегед шәһәрендә булырга туры килгән иде. Шәһәр уртасындагы пөхтә, ял паркы шикелле тәртипле зираттан узган чакта тагын тап булдым әлеге кәүсәсыман билгеташларга! Унтугызынчы йөзнең ахырына караган истәлекләр иде алар. Маҗар телен белмәгәч, язуларын укып булмады. Үзем ялгыз идем...

Сәнгатьчә башкарылган ботаклы-сатаклы таш кәүсәгә виноград-йөзем «сабаклары» үрелгән. Җимеш тәлгәшләре дә ясалган... Нәкъ шундый кыяфәттәге — йөзем сабаклары белән сырылган бер һәйкәлне Красноярск зиратында да күргән идем ләбаса! 1881 елда туып, 1922 елда үлгән кеше өстенә куелган билге иде. Латин хәрефләре белән язылган эпитафиясе дә аңлаешсыз телдә иде — әллә латинча, әллә венгрча...

Димәк, Красноярск ташындагы йөзем мотивы Себергә шушы яклардан, Балкан тарафларыннан барган булуы ихтимал икән. Ә киселгән агач — өзелгән гомер мотивы исә башка мәдәниятләр, икенче халыклар өчен дә ят нәрсә түгел икән.

Әмма күзләремне йомсам, күз алдына очсыз-кырыйсыз Себер киңлекләрендәге юлларда чуалган «күчмәннәр» — җир вә бәхет эзләп каңгыручы, юлда авыру-сырхаучы, үлеп калучы адәм балалары килеп баса... Себер тарихын алардан башка күз аллавы мөмкин түгелдер, мөгаен...

Үзебезнең тарихны дөрес аңлар өчен дә борынгы билгеташлар зур әһәмияткә ия. Әйтик, болгар бабаларыбызның нинди иман тотып, ниндирәк телдә, шивәдә сөйләшүләрен, дөньяга, үлемгә нинди мөнәсәбәттә булуларын, ниндирәк гамәли сәнгатькә ия икәнлекләрен без алардан калган эпитафияләр ярдәмендә белдек. Тарихыбызның болгар чоры белән Казан дәвере арасындагы тирән уртаклыкны да, өстәге аерманы да шул кабер ташлары күрсәтеп торалар. Әгәр мәсьәләгә бер гомум караш ташласак, XII—XVI йөз эпиграфик истәлекләребезнең бөтен кешелек тарихында әһәмияткә ия байлык икәнлеген дә күрербез. Чөнки дөньяда төркичә эпитафия традициясен биргән ике генә төбәк бар. Берсе борынгы төрки руник язмаларны тудырган, саклаган Үзәк Азия, икенчесе безнең Урта Идел регионы. Шулай булгач, безнең болгар-татар эпиграфикасының гомумтюркологик әһәмияткә ия булганлыгы да бәхәссез.

Әмма, кызганычка каршы, аларның җыелу, өйрәнелү дәрәҗәсен тәмам канәгатьләнерлек дип әйтеп булмый әлегә. Өметле генә башланган, ярыйсы гына үстерелгән эзләнүләр ярты юлда өзелеп калдылар шикелле... Гомумән эпиграфика буенча белгечләр әзерләү аерата кыен мәсьәлә икән.

Кыенлыкны мин үз җилкәмдә дә татыдым. Соңгырак дәвер каберташларыбызны өйрәнү буенча махсус белгечләр әзерләү эшенә тотынгач моны аерата ачык тойдым. Бик озак теләгемә ирешә алмадым — чып-чынлап теләүчеләр табылмыйча интектерде. Кайберләре эшкә тотынып карасалар да, бик тиз суындылар. Төрле сәбәпләр аркасында. (Төп сәбәпнең зиратларга карата безнең аңнарда яши торган гомумән тискәре мөнәсәбәткә кайтып калуы да ихтимал...) Ә материаллар, чишелеп бетмәгән мәсьәләләр, югарыда китерелгән фактлардан күренгәнчә, буа буарлык.

Дөрес, соңгы вакытларда бу юнәлештә бераз «боз кузгалган» кебегрәк булды. Моннан берничә ел элек Ирек Һадиев исемле студент яныма килеп, яңа дәвер каберташ язмалары белән кызыксынуын белдерде, җитәкче булырга ризалык бирсәм, эшкә тотынырга ниятләнүен әйтте. Мондый теләк аңарда Каргалы-Сәет бистәсе зиратында булганнан соң туган икән...

Сөйләшә торгач, эшне иң элек Казандагы Яңа бистә зиратыннан башлауны дөресрәк таптык.

Менә, ниһаять, минем алда студент каләмдәшем башкарган диплом эше ята. Кызыклы гына күзәтүләр, саллы гына фикерләр (хезмәтнең кыскача сөземтәсе басылып та чыкты: «Идел» журналы, 1993, 6 сан). Әмма монысы әле беренче адым гына. Халкыбызның зират культурасы хакында чын-чынлап дәлилле итеп фикер йөртер өчен дистәләгән каберстаннарны тикшереп, йөзләгән-йөзләгән ташларны укып чыгарга, алардан тырнак очы кадәр «вак» хәбәрләрне чүпләргә кирәк. Шул рәвешчә «энә белән кое казып» җыелган материалларны тәртипкә салу, этрафлап анализлау зарур. Зиратларны яхшылап актарыр өчен талымсызлык, мәгълүматларны эшкәрткәндә исә ихтыяр көче, түземлелек, сорала. Мондый һәм «пөхтә» түгел, һәм җиңел булмаган эшне дәвамлы башкарыр өчен сайлаган юлыңа фидакярләрчә тугрылык таләп ителә.

Өстәвенә зират дигән нәрсә ул рухи, әхлакый әһәмияткә дә ия урын. Җәмгыятьнең эчке мәдәниятен, гуманлык дәрәҗәсен күрсәтә торган ачык көзге дә ул. Сегед шәһәрендәге ял паркы кебек тәртипле зират һаман күз алдында. 1991 елның май аенда Алманиядәге Гиссен шәһәренең иске зираты мине бер тетрәндереп алган иде. Гасырыбызның беренче яртысында күмелгән яһүд каберләре әлегә кадәр исән-имин торалар. Фашист булып фашистлар да аларга тимәгән икән! Ә безнең чиркәү астына салынган болгар ташлары, 1944 елдан соң Кырымда абзар коймалары итеп тезелгән, яисә олы юл читләрендә аунап яткан татар эпитафияләре хакында нәрсә әйтергә соң?!

Гиссен шәһәре янындагы бер кечкенә авыл зиратын һаман да оныта алмыйм. Кызыл ком түшәлгән юл-аллеяның ике ягында тигез итеп тезелгән яшел түмгәкләр — өстен чирәм хәтфәсе каплаган каберләр. Артык зур булмаган таш плитәләрдә мәрхүмнәрнең исем-фамилияләре, туган һәм үлгән еллары гына. Ара-тирә очрый торган кыскача дога сүзләрен исәпкә алмаганда, бернинди артык сүз, дәрәҗә-титул атамалары юк. Зәвекъ белән эшкәртелгән затлы ташлар да күршеләре белән ярышмыйлар, мин синнән биегрәк дип расларга омтылмыйлар. Бөтен әйләнә-тирәдә чисталык, арулык.

Париждагы мәшһүр зиратларның берсен — Пер Лашез зиратын карап йөргән чакта да табигый гадилектән, пөхтәлек һәм зәвекътән исләрем киткән иде. Шунысы гаҗәп, чит илләрдәге зиратларда рәшәткә-мазар ише шыксыз әйберләр бөтенләй күренми...

Ә безнең зиратларда?!

Бик күбебез соңгы алтмыш-җитмеш ел эчендә хөкем сөргән имансызлык, иҗтимагый әдәпсезлек тәэсирендә зиратны «искелек чүплеге» итеп күз алдына китерә башлады. Зират ул — Фанилык белән Бакыйлык, гадәтилек белән серлелек очраша торган изге урын икәнлеген тәмам онытып җибәрдек. Сүзнең чын мәгънәсендәге Хәтер мәйданы, үзенчәлекле тарихи архивыбыз да, белем-тәрбия чарасы да бит ул Зират!

Шуңа күрә дә элекке татар зиратларында кәҗәләр сикермәгән, дуңгыз аунамаган. Шәһәр каберлекләрендә җыйнаулашып аракы эчмәгәннәр. «Чит» каберләрнең ташларын кубарып бәрү, аларны аяк асларына салу, чардуганнарны сүтү, аллеяларда бушаган буяу савытлары, пыяла ватыклары, иске-москы чүпрәкләр өеп куюлар да соңгы дәверләрдә гадәткә кергән күренеш. Әдәпсезлек күренеше.

Кабер ташларына керәле-чыгалы сүзләр язу, мәсәлән, «полковник», «профессор», «атказанган...» , хәтта «Ленин стипендиаты» ише мәрхүмнәр өчен бөтенләй мәгънәсез титуллар куллану, яисә «фәләннән соңгы бүләк» шикелле тыйнаксыз дәгъваларны белдерү — болар да безнең әхлаксыз чынбарлыгыбызның тәэсире.

Кабер түмгәкләрен «приватизацияләү», ягъни тимер чардуганнар, бигрәк тә кытыршы арматура чыбыклары белән богаулап алулар — болар да безнең ирексез, хәерче чынбарлыгыбызның чагылышы. Гүяки, гомер буе милексезлектән интеккән адәм баласы, ичмасам, үлгәннән соң бер тотам җиргә хуҗа булсын! Гомер буе ГУЛАГ шартларына күнеккән бәндәгә үлгәннән соң да рәшәткәсез ярамас кебек!...

Әйе, зиратларның халәтләрендә исәннәрнең әхлак-мораль йөзләре, гореф-гадәтләре чагыла.

* * *

Алда торган бурычларның берсе ул Зират дигән Хәтер, Әдәп хәзинәлеген яхшы белү, серле Архивыбыз сәхифәләрен дөрес уку, шул рәвешчә узганыбызны гадел яктырту. Гаделлек аша узганнарга хөрмәт белдерү. (Бу юнәлештә ачыклыйсы, чишәсе мәсьәләләр буыннар артыннан буыннарга җитәрлек.)

Икенче бурыч исә халкыбызда җуела, югала барган Кабергә хөрмәт дигән хисне, җаваплылык хисен — Зиратка карата әдәп вә әхлак мөнәсәбәтен, бер сүз белән әйткәндә, Зират культурасын кайтару. (Монысы да түземлелек, эзлеклелек һәм әдәп сорый торган гаять четерекле мәсьәлә.)

Зират ул мәетләрне илтеп яшерә торган аулак урын гына түгел, бәлки кешелек сыйфатларыбызны бәяли торган гадел, кырыс Хөкем мәйданы да. Аның язылмаган үз кануннары бар. Шәхси омтылышлардан, зур сәясәтләрдә, хәтта диннәрдән дә өстен тора торган үзгәрмәс кануннар.

Ул мәйданда — җир астында барысы да тигезләшә. Бай белән ярлы да, кол белән падишаһ та. Җир өстендәге, исән чаклардагы дуслык та, дошманлык та... Үз көннәребездән ике генә мисал (тик моны гайбәт яки каһ-каһә итеп түгел, ачы гыйбрәт итеп искә төшерәм). Заманында Шиһабетдин Мәрҗани хезмәтләрен бастырып чыгару талпынышы булган иде. Китапның кулъязмасы да әзер иде. Әмма шул вакыттагы «абруйлы профессорларның берсе», күп җирләрдә сүзе үтә торганы, «кемгә кирәк мондый мулла-монтагай язмалары» дип, әлеге талпынышка чик куйдырган иде. (Мәгълүм оешмаларның теләге, киңәше буенча, әлбәттә.) Күп тә узмый, шул кешенең үзе дә Мәрҗани янына барып ятты.

Профессор Хатип Госманның шәкертләреннән берсе элегрәк остазын идеал итә, укуын бетергәч тә, аның лекцияләрен сокланып, сагынып искә ала иде. Ләкин соңрак, холкында барлыкка килгән үзгәрешләр нәтиҗәсендә, элекке яраткан остазын күрә алмас булды. Бүген ул да Хатип ага Госманның аяк очыннан гына урын алды...

Мисалларның зурларын эзләп тә ерак барасы түгел. Совет чорындагы гыйбрәтләр дә җитәрлек. Кешеләрне йөзәрләп-меңәрләп кырган, аларның каберләрен дә юк иткән җәлладларның үзләре дә каберсез... Шул кыруларны оештырган, корбан мәетләрне солдат итекләре белән таптата-таптата «уртак» чокырларга ташлаткан Сталинның үз мәете язмышын да искә төшерик. «Халыклар атасына» шундый диктатура нигезләрен салып биргән, мәрхәмәтсезлектә аңа үрнәк күрсәткән берәүнең мәете белән дә ни булуы безнең күз алдыбызда. Җитмеш ел аңа өч аршын җир дә насыйп булмады.

...Әй, без бүген үз элгәргеләребез каберләренә карата ничегрәк кылансак, үз нәселләребез дә безнең барып ятасы, барып яткан урыннарга шундый ук мөнәсәбәттә булачак.

Халыкта «кан җибәрми» дигән хикмәтле бер әйтем бар.

Мәетләр дә, каберләр дә җибәрмиләр.

Миркасыйм Госманов,
академик.

1 Ибне (бине) сүзе гарәп телендә угыл дигән мәгънәне бирә. Монда китерелгән шәҗәрә конструкциясе гарәп телендәге кагыйдә буенча бирелгән. Татарчага турыдан-туры тәрҗемә итсәң, мәгънә бозыла: ата кеше үз улының баласы булып чыга. Шуңа күрә «ибне» сүзен татар шәҗәрәләрендә шартлы рәвештә «аның атасы» дип тәрҗемәләсәң, шәҗәрә конструкциясе бозылмый.

"Мирас" журналы, 5-6/1994