 |
| |
Тәэминә Биктимерова: "Үткәннәребез татар зиратында..."Кайчакта редакциягә өлкән яшьтәге кешеләр килеп керә дә: "Сезгә бик кызыклы вә гыйбрәтле тарих сөйлисем килә", - дип үзенең тормыш юлын бәян кыла башлыйлар. Бик сирәк очракта гына чынлап та кирәкле тема күтәрелә. Тарих фәннәре кандидаты, Ш.Мәрҗани исемендәге тарих институтының өлкән фәнни хезмәткәре Тәэминә Әхмәт кызы Биктимерова шундый сирәкләрнең берсе булып чыкты. Казанның Татар зиратына барып күңеле әрнеп кайткан аның. - Бакый ага Урманченың хәләл җефете Флора Урманчены җирләргә баргач, татарның олугъларының каберләренә күз салдым. Без үткәннәребезнең, тарихыбызның кадерен белмәүче кавем икәнбез бит! Габдулла Тукайны унике ел тәрбияләгән бертуган апасы (әтиләре бер, әниләре төрле) Газизә Зәбирова кабере ташландык. (Шунда ук аның улы да, кызы да җирләнгән - кабер ташына язып куелган.) Галимҗан Баруди, Шәриф Камал, Гафур Коләхмәтов, Шиһабетдин Мәрҗанинең улы Баһаветдин җәсәден сыйдырган каберләр - барысын чүп баскан, чардуганнары күгәреп беткән... Беркөнне Тарих институтының бер төркем хезмәткәрләре белән җыелышып киттек зиратка. Резеда Сафиуллина, Рафилә Гыймазова һәм күренекле мәгърифәтче Фатиха Аитова оныгы Диләрә Аитова, мин барып, унҗиде каберне чүп-чардан чистартып кайттык. Газизә Зәбированың кабере чардуганын буядык. Тик анда без генә барып бөтен зиратны тазартып бетерерлек түгел шул. Кайберләренең туганнары, оныклары исән - ник алар бер дә атаклы туганнарын искә алмый? Зират администрациясе дә бераз тәртипкә кертеп торырга тиеш дип беләм. Шәриф Камалның музее бар, хәзер татар әдәбияты музеен ачу буенча эш бара. Шул каберләрне генә ару тоту авыр микәнни соң? - Акчалары юктыр, - дип куйган булам. Гәрчә эчтән генә Тәэминә ханымның хаклы икәнен аңласам да. - Никадәр акча кирәк инде ул каберләрне карап тотарга? Теләге юк кешеләрнең! Татар зиратында татарның тарихы ята. Бер тирәдә генә дистәләрчә имамнар каберләре - барысын да диярлек чүп баскан. Ә бит алар гади муллалар гына түгел - кайчандыр милләтне әйдәп барган мәгърифәтчедер, милли хәрәкәтнең башында торучылар, татар өчен каза күрүчеләр. 1908 елда Галимҗан һәм Салихҗан Барудиларны, Габдулла Апанаевны, Габделхәмит Казаковны милләтчелек өчен Вологдага сөргенгә сөрәләр. Ярый ул чакта Русиянең мөселман җәмәгатьчелеге күтәрелеп чыга һәм аларның кайсына хаҗга, кайсына Төркиягә китәргә рөхсәт бирелә. Хәзер шул кешеләрнең каберләрен дә ташландык тотабызмы? - Ә сез бу хакта берәр җирдә сүз катып карадыгызмы соң? - Татарстан мөфтие урынбасары Вәлиулла Ягъкуб янына кердем. "Без татар зиратына катышмыйбыз, анда урыс мафиясе идарә итә", - дип чыгарды. Катышмасыннар, әмма имамнарның каберен генә тазартып тора алалардыр бит? Казанда Русия Ислам университеты, әллә ничә мәдрәсә эшләп тора. Шуларның шәкертләрен җыеп, берәр көн имамнар каберләрен зиярат кылып, чистартып-төзәтеп кайта алмыйлармы? Бу гамәл дин тарихын өйрәнү, үткәннәребезне барлау дәресе булыр иде. Савабы һәм зарурлыгы хакында әйтеп тә тормыйм... Тукайның апасы Газизә кабере буенча Тукай җәмгыятенә дә, иҗатын өйрәнүчеләргә дә, Тукайның музеена да, мөфтияткә дә барып җиттем - ярдәм генә юк. Бары депутат-шагыйрь Разил Вәлиев кенә хат язарга кушты, ярдәм итәргә вәгъдә бирде. Безнең үзебезнең мирасыбызга битараф халык булуыбызга гел дәлилләр табылып кына тора. Узган ел "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенә, кызларның чыгарылыш кичәсенә чакырдылар. Аның диварында Мәҗит Гафури истәлегенә элмә такта тора. Ул анда укыган. Ә менә шул мәдрәсәне салдырган Мөхәммәтҗан Галиев хакында бер сүз юк. Аның уллары Галимҗан, Салихҗан, Газизҗан Барудилар анда имам торганнар, татарның мәгърифәтчеләре, милли хәрәкәте башында торучылар. Мәдрәсәдә бу хакта беләләрме икән? Революциягә чаклы "Мөхәммәдия" һәм "Хөсәения" мәдрәсәләрендә шундый төпле белем биргәннәр ки, совет чорында аларны тәмамлаучыларның анкеталарына "югары белемле" дип яза торган булганнар. Татарга шундый уку йорты салган меценат онытылырга тиеш түгелдер бит? - Якын араларда гына вафат булган күренекле татарларны да җирләү белән оныталар әле... - Оныталар. Бары үзләренә кирәктә генә "без фәләннең туганнары" дип искә алалар. Әле Тукай кабере янына баргач, шаккатып карап тордым - өр-яңа каберләр урап алган үзен. Аның янында замандашлары, шул заманның күренекле шәхесләре җирләнгән бит инде. Безнең чор кешеләре аларның каберләрен кузгатып булса да, Тукай янынарак күмелүне "престиж"га саныйлар күрәсең. Мин моны башкача аңлата алмыйм. Һади Максуди, атаклы татар мөгаллимәсе Ләбибә Хөсәения каберләре янында дүртәр-бишәр кабер ташы өеп куелган. Алар бит кемнеңдер җәсәде өстенә куелган булгандыр?! Тик яңа гына вафат булучыларга урын кирәк булгач, ул каберләр кузгатылган, ташлары ук алып ташланган. Зират администрациясе нәрсә карый? Ник ул урынга күмәргә рөхсәт бирә? Ичмасам иске ташларны кеше күзеннән читкәрәк алып куйсыннар иде. Югыйсә, мәсхәрәләнеп яталар. Нурихан Фәттах каберен карап тордым - хатыны Руфинә бик матур, төзек тота, мактарлык. Әмма ул да татарның күренекле меценатлары Мәмәшләр нәселе кабере өстенә туры килә. Ш.Мәрҗани Мәмәшне үзенең "Мостафадел әхбар фән әхвали Казан вә Болгар" китабында Мәмәшләрне татар мәгарифенә акча бирүче, мәчетләр төзүче буларак искә ала. Алар төзегән мәчетләрнең икесе әле бүген дә җимерелмәгән. Берсе Париж Коммунасы урамында "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенең тулай торагы булып тора дип беләм, икенчесе "Мелита" мехкомбинатының бер дивары ролен үтәп тора, эчендә склад бугай... Бу нәселнең мирасы да бөтенләй үк дөрес файдаланылмый, каберләре дә кадерсезләнә, юкка чыгарыла, исемнәре дә онытыла. Дөрес, Мәмәшләрнең кайбер каберләре тәртиптә анысы, арада бик ташландыклары да бар. Алар халкыбызга изгелек кылганнар, без аларны онытканбыз, -дип ачынып сөйләп чыгып китте Тәэминә ханым. "Исәннәрнең кадерен бел, үлгәннәрнең каберен бел", -дияргә яратабыз. Тик шуның нәкъ киресен эшлибез. Бары тик бүгенге көннең битарафлыгын, байларының комсызлыгын сүккәндә генә үткәннәрдәге милләт файдасына малын түккән меценатларны искә алабыз. Кызыл сүз өчен генә. Чынлыкта аларның каберен белүче дә юк. Әдәбиятыбызның йөзек кашларын санап үтәбез, аларның музейларын саклыйбыз, мирасларын өйрәнгән булып кыланабыз... Үзебез шуларның каберендәге агач, кычыткан, әрекмәнне барып йолкып ала алмыйбыз. Әйтерсең, мәңге яшәргә килгәнбез. Зират бит ул һәркайсыбызны көтеп тора. Киләчәктә үзебезне дә шул ук онытылу көтмәсме диюем... Нияз ЯЗАРСКИЙ әңгәмәсе “Идел” журналы 10/2008 |
