Идел-Урал буе татарларының этник тарихына карата фикерләр

Мең кабиләсе этнонимы чагылган кабер ташлары

Марсель Әхмәтҗанов

Дим елгасы буенда сакланган Идегәй би нәсел шәҗәрәсеннән тыш, Мең кабиләсенә кагылышлы хәбәрләр язылган кабер ташлары Башкортстанның Чишмә станциясе янындагы XVII гасырдан калган татар-мөселман зиратында да сакланган. Бу зират безнең тарафтан 2001 елның ноябрь аенда беркадәр тикшерелде. Анда ул вакытта XVII гасыр ахырына, XVIII гасыр башларына караган тугыз кабер ташы барлыгы ачыкланды. Моннан тыш, бу ташлардан ерак түгел XIV гасыр Алтын Урда татарларыннан калган Хөсәен бәк дөрбәсе барлыгы да мәгълүм. Әлеге зиратны башлап җибәргән Хөсәен бәк дөрбәсе һәм аның янындагы XVII гасыр кабер ташлары турында кайбер хәбәрләр тарихта XIX гасырдан бирле языла килә. Зират җирле татар халкы арасында «Акзират» исеме белән мәгълүм була.

Акзиратны тарихи яктан өйрәнгән күренекле татар эпиграфисты Һарун Вәли улы Йосыпов үзенең бөтен тюркологиягә мәгълүм булган данлы хезмәтендә бай историографик мәгълүмат язып калдырган¹. Аның язмаларына караганда, XIX гасырда Хөсәен бәк дөрбәсе һәм якын-тирәдәге борынгы эпиграфик истәлекләр белән төбәкне өйрәнүче рус галимнәре П. Павловский, В. С. Юматов, В. В. Вельяминов-Зернов, Р. Г. Игнатьев, М. В. Лосиевский һ. б. кызыксынганнар. Алар арасында Хөсәен бәкнең кабер ташындагы язманы укуда уңышларга ирешкәннәре дә булган. Ләкин таш тексты тулысынча аныкланып укылмаган килеш калган. Хөсәен бәк дөрбәсеннән ерак түгел генә тезелеп киткән XVII гасыр кабер ташларын ул вакытларда укып караучы да булмаган. Алар турында, кемнәргәдер таянып, язып алынган легендаларга ышанып, төбәкне өйрәнүче Р. Г. Игнатьев «бу ташлар Аксак Тимернең гаскәр башлыкларына куелган», дип язып калдырган². Соңрак бу хәбәрне һәвәскәр тарихчы Ш. А. Терегулов та үзенең хезмәтендә кабатлый³.

Хөсәен бәк кабере һәм аның эпитафик язмасының укылышы хакындагы хәбәр 1909 елда, бу истәлекләр мөфти М. Солтанов һәм аның даирәсе тарафыннан өйрәнелгәннән соң нәшер ителә. 1911 елны Хөсәен бәк эпитафиясенең язмасы гранит плитәгә күчерелә. Ләкин ул укылышта җитди хәреф хаталары җибәрелгән була.

Һарун Йосыпов Хөсәен бәк ташының палеографик үзенчәлекләренә игътибар итеп, язуларның башка татар истәлекләреннән аерылмавын күрсәтә.

Әлеге борынгы таш язма (галим тарафыннан 1954 елда дөресләп укылу буенча) Гомәр бәк углы Хөсәен бәк кабере өстенә 740 ел һиҗри, 1339 ел миладида куелган булган.

Һарун Йосыпов бу дөрбә янындагы эпиграфик ташларны 1953 елда тикшереп өйрәнә һәм Башкортстанның көнбатышындагы күпләгән эпиграфик язмаларның Татарстандагы татар кабер ташлары истәлекләренә ике тамчы су кебек, бер-берсеннән аерып булмаслык дәрәҗәдә охшаш булуы хакында яза⁴. Ул бу охшашлыкны Уфа ягы татарлары белән Татарстандагы татарларның нәселендә бер үк этник тамырлар яту белән аңлата.

Безнең тикшеренүләребез шәҗәрә текстлары ярдәмендә бу фикернең дөреслеген раслыйлар. Һарун Йосыпов Чишмә станциясе һәм, гомумән, Башкортстандагы татар эпиграфик истәлекләре буенча хезмәтләрен тулы итеп чыгара алмады. Шунлыктан Уфа якларындагы татар эпиграфик истәлекләрен безгә яңабаштан өйрәнергә туры килде. Шушы максаттан, без 2001 елда берничә мәртәбә Дим елгасы буендагы татар авылларына барып чыктык. Соңгы баруыбыз 2001 елның ноябрендә булып, без анда Чишмә станциясе янындагы кабер ташларын өйрәндек. Хөрмәтле Һарун ага үзенең соңгы зур хезмәтендә Чишмә зиратының бер ташындагы текстны укып бастырган иде⁵, ләкин калганнарының дөньяга чыгуы мәгълүм булмады.

Чишмә станциясе зиратында без 9 таш булуын ачыкладык. Алар арасында матбугатта тексты басылган таш юк иде. Димәк, зиратның бер ташы XX гасыр ахырына инде югалган булып чыга. Шундый зур габаритлы ак известьтан эшләнгән һәйкәлне күтәреп китәргә кемнең куәте җиткәндер. Югыйсә Урал таулары битләрендә хуҗалык өчен яраклы ташларны күпме теләсәң, шул кадәр табарга мөмкин бит.

Алда искәртеп үткәнебезчә Чишмә станциясе янындагы кабер ташлары үзләренең архитектур-декоратив бизәлешләре, тел материалы ягыннан Казан артында XVI гасырның беренче яртысы һәм XVII гасырның соңгы чирегендә куелган кабер ташларыннан берничек тә аерылмыйлар. Алар XVII гасырның соңгы чирегендә Чувашия җирләреннән алып Уфа астына кадәрге киң территориядә куелганнар. Казан алынган елдан бирле 1670 елларга кадәр барган тәре походлары, татарларны көчләп чукындыру сәясәте Степан Разин җитәкчелегендәге крестьяннар сугышыннан соң бераз вакытка тынып тора. Патша хөкүмәтенең Воронеж, Темников (Төмән), Хан Кирмән, Рязань, Курмыш яклары татарларын чукындыру сугышы кабынып киткәч, ул җирләрдәге мөселманнар, көчләүләрдән качып, Дон, Идел буйларына китәләр, Степан Разин һәм Хәсән Карачурин җитәкчелегендәге баш күтәрүчеләр гаскәрләренә килеп кушылалар. Алар Казанны азат итү теләге белән яна башлыйлар. Ләкин баш күтәрүчеләрнең бердәмлеге җитмәү сәбәпле, Зөя шәһәре янында җиңеләләр. Бу көрәшнең мотивлары турында Аллаяр Блашевның «Әҗи авылы хакында» исемле 1924 елда Казанда басылып чыккан китабына кергән татар тарихи риваятендә сөйләнә. Ул риваятьтә кыю татар егетләренең Андрей поп һәм аның яраннарын күлгә батырулары бәян ителә.

Степан Разин һәм Хәсән Карачурин җитәкчелегендәге татар азатлык хәрәкәте җиңелсә дә, нәтиҗәдә милли-дини изү шактый йомшый. Татар халкы 25—30 елга үз йортында чагыштырмача тынычлык урнаштыра ала.

Татар-мөселманнар яшәгән өлкәләрдә, ягъни Сура елгасы буйларыннан Дим елгасына кадәрге җирләрдә XVII гасыр ахырында — XVIII гасыр башларында куелган 80 нән артык каберташ язмалары мәгълүм булды.

Аларның бер өлеше XIX гасырның икенче яртысында күренекле татар мәгърифәтчесе Каюм Насыйри тарафыннан тикшерелеп, икенче зур өлеше тарихчы-эпиграфист Һарун Вәли улы Йосыпов тарафыннан өйрәнелгән.

Безнең тарафтан 1976—1986 елларда уздырылган археографик экспедицияләр вакытында Татарстанның көнчыгыш төбәкләрендә XVII гасыр ахырында куелган, фәнгә мәгълүм булмаган 27 эпиграфик истәлек барлыгы ачыкланды һәм укылды.

Инде шуларга өстәмә итеп Чишмә станциясе янындагы татар кабер ташларының үзебез укыган кадәрле текстларын укучылар игътибарына тәкъдим итәбез.

1 нче таш

Биеклеге — 73, иңе — 56, калынлыгы нигездә — 30, очында — 10 см зурлыкта коңгырт комташтан ясалган эпитафия. Өске өлеше нык зыян күргән. Текст, бозылган урыннары белән, сигез юл язудан гыйбарәт, гарәп хәрефләрен ташка уеп эшләнгән.

Ташта бирелгән тарихның (1709 ел) баштагы дүрт юлы — татар телендә, калган өлеше — гарәп телендә; соңгы сәхифәләр татар теленә тәрҗемә итеп бирелделәр.

Текст

Текст астында рәвешендә тамга уелган.

2 нче таш

Биеклеге — 127, иңе — 47, калынлыгы — 21 см зурлыктагы ак известьташтан кисеп эшләнгән һәйкәл. Сул як кырында тамгасы уелган. Сигез юллык текст сөлес ысулы белән кабартып, гарәп язуында эшләнгән. Мәрхүм истәлегенә куелган ядкарьнең тарихы 1696 елга карый.

Баштагы дүрт юлы гарәп телендәге догалардан гыйбәрәт, калган өлеше татар телендә төзелгән.

Текст

3 нче таш

Биеклеге — 127, иңе — 55, калынлыгы — 25 см зурлыктагы ак известьташтан эшләнгән плитә. Сул як кырында тамгасы куелган. Текст кабартып язылган җиде юлдан гыйбарәт, сөлес ысулындагы гарәп язуында эшләнгән. Гарәпчә текст (1—4 юллар) татарчага тәрҗемәдә бирелә. Мәрхүм истәлегенә куелган ядкарьнең куелу вакыты 1696 елга карый.

Текст

4 нче таш

Биеклеге — 142, киңлеге — 65, калынлыгы — 24 см зурлыктагы ак известьташтан кисеп эшләнгән плитә. Һәйкәлнең сул як кырында тамгасы уелган. Текст гарәп язуының сөлес төрендә кабартып язылган. Баштагы 1—3 һәм соңгы 7 юлы гарәп телендә, 4—6 нчылар татар телендә бәян ителә. Гарәпчә текстлар татарчага тәрҗемәдә бирелделәр. Ядкарь хәзерге хисап белән 1696 елда куелган.

Текст

5 нче таш

Биеклеге — 145, иңе — 64, калынлыгы — 27 см зурлыктагы ак известьташтан кисеп эшләнгән плитә. Һәйкәлнең арткы стенасына рәвешендә тамга уеп ясалган. Текст гарәп язуының сөлес төрендә кабартып язылган. Җиде юллык текстның 1-3 юллары һәм 4 юлның яртысы гарәп телендә, калган өлеше татар телендә бәян ителә. Гарәпчә сүзләр татарчага күчерелеп бирелделәр. Мәрхүмнең таш ядкаре хәзерге хисап белән 1696 елда куелган.

Текст

6 нчы таш

Зурлыгы (биеклеге) — 112, иңе — 66, калынлыгы — 22 см булган ак известьташтан кисеп эшләнгән плитә. Һәйкәл җирдән кубарылып ята. Арткы стенасындагы билге-тамгалар булу-булмавын ачыклый алмадык, чөнки әйләндереп карарга әмәл булмады. Ташка текст, гарәп язуының сөлес төре белән кабартып, гарәп һәм татар телләрендә язылган. Баштагы өч юл гарәп телендә, калган өч юл татар телендә тарих бәян итә. Текстның соңгы өч юлында, ике урында зур кисәкләре ватылып төшкән.

Куелу датасы 1696 елга карый.

Текст

7 нче таш

Зурлыгы (биеклеге) — 120, иңе — 65, калынлыгы — 29 см булган ак известьташтан кисеп ясалган плитә. Алгы йөгенеп тора. Аңа текст гарәп язуының сөлес төре белән кабартып, гарәп һәм татар телләрендә язылган. Алты юл текст. Беренче, икенче һәм өченче юлның яртысы гарәп, бер өлеше татар телендә. Калган өч юл татар телендә язылган. Гарәпчә җөмләләр татар теленә тәрҗемә итеп бирелделәр. Куелу вакыты 1696 елга туры килә.

Текст

8 нче таш

Биеклеге — 108, иңе — 48, калынлыгы — 23 см зурлыкта булган коңгырт комташтан эшләнгән кабер эпитафиясе. Таш физик яктан тузган, язулары да күп урыннан купкан. Аерым юллардагы өзек-өзек гарәп язуы белән уеп язылган сүзләр күренә. Язу үзенчәлекләренә караганда, XVII гасыр ахыры яки XVIII гасыр башларында язылган дип фараз итәргә мөмкин.

Текст

9 нчы таш

Биеклеге — 112, иңлеге — 72—46, калынлыгы — 40 см зурлыктагы коңгырт комташтан ясалган кабер ташы. Аңа гарәп язуының сөлес төре белән уеп, сигез юл текст язылган. Текстның түбәнге ягы, уң почмагы җимерелеп төшкән. Дүрт юл язу гарәп, калганы татар телендә язылган. Уң як кырына рәвешендәге тамга уелган. Ташның датасы 1723/24 елларга карый. Һәйкәл алда тасвирланган ташларга караганда бик тупас эшкәртелгән.

Текст

Нәтиҗә ясап, Чишмә станциясе зиратында сакланган тугыз эпиграфик истәлекнең 2001 елның 11 ноябренә кадәр исән булуын күрсәтеп үтәргә кирәк. Эпитафияләрнең алтысы ак известьташтан эшләнгән, аларның сакланышлары яхшырак. Комташтан эшләнгән өч ташның берсенең язулары ашалып, кубып бетә язган.

Известьтән киселгән алты таш һәм бу төркемгә караган, хәзер югалган «Котлы би углы Солтан би» ташларын бер оста эшләгән. Алар бер стандарт буенча ясалганнар. Ташларның икесендә аларны Юныс бай бина кыйлды (бикыйлды) дигән язма (имза) күренә. Юныс бай Исәргәб кызы Шийенбикә һәм дә Әмангилде улы Шалтыйкның улы итеп күрсәтелә. Шунысы кызык, Татарстанның Баулы районында Исәргәб һәм Шалты исемле ике янәшә авылларның исемнәре белән таштагы исемнәрнең туры килүе очраклы түгелдер.

Ташларда искә алынган Мең (Миң) этнонимы исә мәрхүмнәрнең Дим буенда Нугай Урдасыннан калган Мең волосте татарлары икәнен раслый. Хәтта әдәби телдән аерылып йити урынына җити язу да — татар теленең урта диалекты вәкилләренә хас үзенчәлек.

Сөембикә исеменең ташъязмада Шийенбикә рәвешендә язылуы да Нугай Урдасы татарларының тел үзенчәлеге булып тора.

Ташлардагы исемнәр һәм кардәшлек терминнары күрсәткәнчә, анда, нигездә, биш яки алты фамилиянең тарихы чагыла.

Китерелгән шәҗәрә фрагментларында «ш»лаштырып язылган тагын бер исем (Шалтыйк) кызыклы. Ихтимал, ул татарларга этник компонент булып кергән угыз ыруы этнонимы Салтыкның антропонимда сакланып калган формасыдыр. Чөнки Татарстанда Салтык этнонимы кергән авыл атамалары берничә. Күренекле мәгърифәтче Исмәгыйль Гаспралы да Баба Салтык нәселеннән бит.

Димәк, меңнәрнең ыру атамалары Татарстанның Тау ягында, Казан артында да Дим буе татарларыныкы белән бердәй.

¹ Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику.— М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1960.— С. 111—131.

² Шунда ук.— 114 б.

³ Терегулов Ш. А. Чишмы — мой край родной.— Уфа, 1995.— С. 9.

⁴ Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику.— С. 131.

⁵ Шунда ук.— 74 таблица һәм аның укылышы.

Марсель Әхмәтҗановның "Нугай Урдасы: татар халкының тарихи мирасы" китабыннан, Казан, "Мәгариф", 2002