Марсель ӘХМӘТҖАНОВ

Үлгәннәрнең каберен бел
Әлмәт төбәге эпиграфик истәлекләре

Әлмәт төбәге эпиграфикасы

Эпиграфика дигән термин кабер өстенә куела торган ташка, металлга, агачка төшерелгән язма истәлекләрне күз алдында тота. Тарихыбыздан мираска ун меңнәрчә эпиграфик истәлекләр калып, үз тикшерүчеләрен көтеп яталар.

Көнчыгыш Европада беренче мөселман эпиграфик истәлекләре куела башлауга XX гасыр ахырында 700 ел тулды. Шушы озын тарихта Әлмәт төбәгендә сакланган истәлекләрнең дә үз урыны бар. Түбәндә шуның тарихына да анализ ясарбыз.

Куелган мәсьәләнең өйрәнелүе иң элек фәнни-практик яктан әһәмиятле, чөнки проблема этник һәм мәдәният тарихы белән бәйләнгән.

Кама аръягы төбәкләрендә ислам дине тарала башлауга 1100 ел чамасы вакыт узган. Мөселманлык тарихта халыкның рухи-мәдәни тормышында нык тамыр җәйгән, шунлыктан аның традицияләре белән хисаплашмыйча мөмкин түгел.

Мәсьәләнең өйрәнелү тарихына килгәндә, төбәк эпиграфикасы хакында әлегәчә фәнни мәкаләләр язылганы юк диярлек¹. Шунлыктан, халыкның рухи культурасын тәшкил иткән бу өлкәнең тарихы фәндә ак тап тәшкил итәргә тиеш түгел, дигән фикердән чыгып, шушы хезмәт языла башлады.

Куелган мәсьәләне өйрәнү өчен иң беренче чиратта төп тарихи чыганакларны барлау, аларга анализ ясау таләп ителә. Ул чыганаклар, кабер ташы язмалары рәвешендә, борынгы һәм хәзерге заман зиратларында сакланалар.

Шуларны барлау, өйрәнү өчен, 1997 елда Әлмәт төбәге буенча фәнни экспедиция уздырылды. Аны Әлмәт НГДУ идарәсе һәм «Әлмәт энциклопедиясе» фонды җитәкчелеге оештырды, матди ярдәм һәм транспорт чаралары белән тәэмин итеп торды. Экспедиция июль-август айларында эшләп, районда 110лап зират һәм иске зират урыннары барлыгы ачыкланды. Бу зиратларның эпитафия хәзинәләре тулысынча диярлек өйрәнелеп чыгылды. Әлбәттә, әле ул чакта китап төзү нияте булмаганлыктан, сурәтләр гамәли максатларда - архив өчен генә алынды. Шуңа күрә, аларда сәнгати яктан кайбер кимчелекләр булу ихтималына укучыбыз мәрхәмәтлерәк күз белән карар дип өметләнәбез.

Төбәктә татар, урыс, чуваш, мордва милләтеннән булган кешеләр, шәһәрләрдән тыш, авылларда үзләренең гореф-гадәтләрен, шул исәптән зират йолаларын саклап яшиләр, һәр милли төркемнең мәдәни үзгәлекләре зират материалларында да (мәет юу әсбаплары үзенчәлекләре һ.б.) чагыла. Шунлыктан, милли-мәдәни үзенчәлекләрне исәпкә алып, төбәк эпиграфикасы түбәндәге төркемнәргә бүленеп өйрәнелде:

¹ Әлбәттә, кайбер эпиграфик истәлекләр хакындагы хәбәрләр безнең монографик хезмәтебезгә керсәләр дә, алар бөтен төбәкнең материалын чагылдыруга дәгъва итә алмыйлар (Әхмәтҗанов М. И. Дастаннар ватаны.- Казан: Мәгариф, 1999.-9, 14,15 б.).

Мөселман татарлар эпиграфикасы

Мөселман татарлар Әлмәт төбәгенең төп халкы булып торалар. Аларның асыл бабалары бу җирләрдә инде борынгы Төрки каһанлык чорларында ук (VI-VII йөзләрдә) гомер иткәннәр. Төбәктә шул ерак гасырлардан килгән һәйкәлләр дә саклана икән. Аның кызыклы үрнәге, борынгы төркиләргә бәйле булган бер таш балбал сыны рәвешендә, Түбән Абдул кырында бүген дә тора. Археологларның тикшеренүләренә караганда, бу җирләрдән IX-X гасырларда угыр кабиләләре көнбатышка таба узып кына торганнар, һәм кайберләре монда утырып та калганнар. Аннан соң төбәк Идел-Кама буенда оешкан Болгар дәүләте биләмәләренә әйләнә. (Моны археологларның Әлмәт якларындагы күпсанлы табышлары раслый.)

Болгар дәүләте җирләре 1237 елны Җучи улусына кушыла һәм 1243 елдан Алтын Урда биләмәсе була. Бу вакыйгалар да төбәктә үз эзләрен калдырып киткәннәр. Мәсәлән, Түбән Абдул авылы кырындагы «Изгеләр зираты» дигән тарихи каберлекне якынча Алтын Урда дәверенә нисбәт итәргә мөмкин. Аның эчендә биш борынгы таш саклана, аларның кайберләре инде ватылган да. Ташлар вертикаль хәлдә утыртылганнар. Аларның йөзлекләрендә (алгы ягында) гарәп хәрефләре элементлары һәм тамгалар күренә. Бу ташлар XIV гасырның беренче яртысында куелган булса кирәк, алар өстенә Нугай урдасы дәверендә (XIV-XVII йөзләрдә) төрки тамга галәмәтләре төшкәнлеге дә беленә. Язулар һәм тамгаларның сакланышы бик начар, аларны бары ретушь ысулы белән генә беркадәр ачарга мөмкин.

Нугай урдасының 1630-1640 елларда тар-мар ителүе сәбәпле, бу җирләргә шул елларда ук Тау ягыннан, Каманың уң ягыннан татар крестьяннары һәм морзалары күчеп, колонизацияләүгә керешкәннәр.

Татар авылларының үсүе, икътисади ныгуы мәдәни күренешләрнең дә яңаруына китерә. Яңа җирләргә күчеп килгән халык үзенең милли традицияләрен саклап, шулар буенча яши башлый. Бу күренешләр зиратларда да бик яхшы чагыла. Анда мәрхүмнәрнең каберләре өстенә язулы ташлар кую гадәте яңара. Алар баштарак, таш кисеп язучы осталар булмаганлыктан, примитив тупас ләүхәләр булып, бераздан, акрынлап, эшләнеш ягыннан сыйфатлары яхшыра барган.

Әлмәт ягында сакланып калган иң борынгы язылу вакыты күрсәтелгән таш Габдерахман авылы зиратында табылды. XVIII гасырга караган ташлар Колшәрип авылы зиратында да куелган булган. Бу каберлекләрдә XVIII йөзгә нисбәтләрлек тагын да берничә таш бар, ләкин аларның язулары беткән диярлек.

Иске Баграж зиратында һиҗри 1211, милади белән 1796 елга караган тамгалы таш саклана.

Камы Исмәгыйль авылының иске зиратында 1797 елны вафат булган мулла Габделҗәлил бине мулла Ишмөхәммәд әл-Болгари исемле галимнең кабер ташы булуы ачыкланды.

XVIII гасырда Әлмәт төбәге мөселман зиратларына куелган эпиграфик истәлекләр күп яктан бер бердәмлек тәшкил итәләр. Аларның барысы да диярлек (Колшәрип ташыннан башка) начар эшкәртелгән кыргый ташларга язылган. Язулары шактый төзек, ләкин текстлар кыскалык белән аерылып тора. Аларның берсендә таш кисеп язучының исеме дә теркәлгән.

XIX гасырга кергәч тә, дәвернең беренче яртысында, еш кына тупас, кыргый ташларга вак итеп язылган текстлар күренә. Ләкин инде XIX гасырның икенче яртысы һәм XX гасыр башларында Әлмәт төбәгендәге мөселман эпитафияләренең сәнгати-мигъмари, тарихи-информатив мәгълүматлары, үзенчәлекләре арта. Бу дәвердә матур итеп эпитафик истәлекләр язу килеп чыга. Эпиграфик язмаларда шигырьләр, шәҗәрәләр, кыскача тарихлар теркәлү очраклары күренә. Ләкин Алтын Урда, Казан ханлыгы дәүләтләрендә барлыкка килгән кебек бердәм стиль, бердәй типлар формалашып җитә алмый. Күрәсең XVIII-XIX йөзләрдә халыкның хәерчелеге, милли изү сәясәте мәдәни үсешне буып торучы фактор була.

Әлмәт төбәгендә борынгы төркиләргә, аеруча Алтын Урда татарларына хас булган дөрбәләр кору традициясе дә сакланган. Кичүчат, Чупай, Миңлебай авылларында зур ташлардан 5x7 метр зурлыкта, 120 см биеклектә корылган берничә дөрбә бар. Дөрбәләрнең примитив тибы булган чардуганнар һәр татар зиратында күренә. Алар борынгыча агач буралар, металл һәм чуен рәшәткәләр рәвешендә куелганнар.

Бүгенге көндә Әлмәт төбәгендәге зиратларда бердәм татар эпиграфика тибы формалашу бара.

Эпиграфик текстларның гарәпчәсе дә, татарчага күчермәсе дә нәкъ таштагыча -юлга юл бирелде. Аңлау җиңелрәк булсын өчен, кайбер тыныш билгеләре өстәлде.

Керәшен татарлары эпиграфикасы

Әлмәт төбәгендә христиан динен тотучы берничә татар авылы бар. Бу исемлеккә Кәләй, Илтән Бота, Рокашево, Яңа Илтән авыллары керә.

Христиан динендәге татарларның барысының да үз зиратлары бар. Алардан Кәләй, Илтән Бота, Яңа Илтән авылларындагы каберлекләр кызыклы. Ә менә Рокашево зиратының урыс авыллары белән уртак булганлыгы ачыкланды.

Христиан динендәге татарларның зиратларында үз дини таләпләренә туры китереп эшләнгән төрле типтагы агач һәм таш тәреләр, истәлек плитәләр, иконалар-шәмнәр куя торган таш колонналар (иконостаслар) бар.

Горизонталь хәлдә яткан таш плитәләр өстенә, гадәттә, калкытып эшләнгән тәре контуры һәм аның астына примитив кеше йөзен хәтерләткән диск ясала. Дискның йөзлегендә күз, борын, авыз урыннары таныла. Плитәләрдә язулар чиркәү-славян стилендә һәм урыс телендә язылганнар. Татар телендә язу - үтә сирәк күренеш.

Соңгы вакытларда татар-мөселман ташларына охшаш таш ләүхәләр дә күренә. Мәсәлән, Кәләй зиратында аңа мисал булган «Кузнецова Анна Ал-на 1876-1961» дигән язулы таш - шундыйлардан.

Христиан татарларның урыс белән уртак күмелә торган зиратларында милли үзенчәлекләре сакланмый диярлек.

Ләкин христиан татарларның үз зиратларында кайбер үзгәлекләрне тотып алырга мөмкин. Мәсәлән, аларда таш урынына бастырылган тәреләр урысныкыннан кечерәк, нәфисрәк һәм бизәклерәк. Аларның бүгенге зиратлары татар-мөселманнарныкына охшый бара, тәреләр урынына куелган вертикаль хәлдәге ташлар саны торган саен арта. Мөселман татар каберлекләренә хас чардуганнар, бизәкле ташлар эшләнеп куела. Ташларның йөзлек ягында югары почмакка ясалган 15-20 см зурлыктагы тәре сурәте һәм эпиграфик текстның урыс телендә язылуы мондый зиратның инде мөселман татарларныкы түгел икәнлеген белдерә. Еш кына, буялган агачтан эшләнгән тәреләр янына кушып, мөселман татарларныкына охшаган бизәкле ташлар кую очраклары барлыгы күренә.

Мәҗүси чувашлар эпиграфикасы

Чувашлар Әлмәт төбәгенә XVIII гасыр урталарына таба күчеп килгәннәр. Килгән вакытларында алар әле үзләренең борынгы мәҗүси диннәрен саклаганнар. Мәҗүсилек ышанулары бу халыкта гаять тотрыклы булып, кайбер чуваш авылларында XX гасырның икенче яртысына кадәр сакланып килә. Шушы мәҗүсилек ышануларының билгеләре Әлмәт төбәгендә рәсми чукындырылмаган Новое Суркино, Багряж, Клементейкино авылларындагы кабер өсте корылмаларында ачык күзгә ташлана. Аның классик үрнәге Клементейкино авылындагы өч чуваш зираты мисалында ачыла. Ул каберлекләрнең өчесендә дә христианлык билгеләре бик йомшак чагыла яки бөтенләй күренми.

Әлмәт ягында сакланган мәҗүси чуваш зиратларындагы эпиграфик истәлекләрнең тарихын, үзенчәлекләрен өйрәнүгә керешкәнче, аларның асыл ватанындагы хәленнән хәбәрдар булу кирәк. Чуваш халкы Чабаксар, Чуел, Зөя өязләрендә яшәгән вакытларда, аларның тормышлары, диннәре, йолалары хакында XVIII-XIX йөз сәяхәтчеләренең кызыклы язмалары сакланып калган. Ул язмалардан күренгәнчә, чувашлар мөселман динен түгел, ә мәҗүсилек динен тотканнар. XVIII гасырда чувашлар арасында булып киткән академик И. И. Лепехин, П. С. Паллас, Г. Ф. Миллер һ.б. бу халыкның диннәре һәм йолалары җәһәтеннән караганда мәҗүсилектә яшәүләрен язалар¹. Аерым алганда, галимнәрнең юлъязмаларында чуваш зиратлары, күмү йолалары һәм эпитафия истәлекләре тасвирланган сәхифәләр аз түгел.

Мәсәлән, Казан шәһәреннән Березовкага сәяхәт иткән Т. Кенигсфельд Чабаксар өязендәге чувашларның дине һәм мәет күмү йолалары хакында түбәндәге сүзләрне язып калдырган:

«Чабаксар өязендәге чувашларда дин дә, поплар да юк. Алар, урыслар һәм татарлар алдында динле булып күренү өчен, Изге ана хакына (Мәрьям анага.- М.Ә) һәм Изге Николай рухына сәдакалар китерәләр, балавыз шәмнәр яндырып куялар. Аларның ял көннәре татарлардагы кебек үк - җомга көн².

Чувашларның күмү йоласы бик гади. Алар мәетне тукымага төреп, кабергә төшереп күмәләр. Кабернең көнчыгыш очына куыш агач багана утырталар. Аларның зиратлары шундый баганалар белән тулы. Баганаларның кайберләре таштан юнып ясалган. Кайсыбер баганаларда язмалар күренә»³. Бу язмалар һәм аларның теле хакында урыс тарихчысы П. П. Пекарскийның фикере кызыклы: «Чуваш зиратларында йөзләгән шундый баганалар күренә. Аларның кайберләре шомартылган ташлардан эшләнгән. Аерым ташларда урысныкына да, татарныкына да охшамаган хәрефләр ясалган»⁴. Чуваш зиратларындагы баганаларга төшерелгән билгеләрнең язумы-түгелме икәнлеге мәсьәләсен галимнәр ул вакытларда артык тикшереп тормаганнар.

Безнең фикеребезчә, мәҗүси чувашларның кабер өсләренә һәйкәлләр куюы - аларның Казан ханлыгы дәверендә татар-мөселман мәдәнияте сферасына тартылу аркасында килеп чыккан гадәте булса кирәк. Алар бу гадәтләрен Әлмәт төбәгенә дә Чабаксар, Чуел, Зөя якларыннан саклап алып килгәннәр.

Әлмәт төбәгенә XVIII гасыр урталарында килеп Клементейкино авылына нигез салган чувашларның мәҗүсилек дәвереннән калган зиратларындагы ләүхәләре безнең фикеребезнең раслыгын куәтлиләр. Авылның инде ябылган иске зиратында зур габаритлы дистәләрчә кыргый ташлардан куелган ләүхәләр бар. Аларның биеклекләре 70-100 см га кадәр җитеп, киңлек, калынлыклары 40-50 см тәшкил итәләр.

Зиратта сирәк-мирәк кенә яшь агачлар үсә. Ул тау битендә урнашкан, рәшәткә белән әйләндереп алынган. Каберлектә берничә генә чардуган күренә. Каберләр билгеле бер рәт белән тезелгәннәр. Андагы кыргый кабер ташларының кызыклы билгеләре дә бар. Иң олы бер ташта гарәп хәрефләре белән «Тарих йити йүз сиксән йитенчи...» дип язылган фразаны укып була. Башка берничә ташта гарәп хәрефләренә имитация белән язылган билгеләр күренә. Ташларда төрле тамга үрнәкләре дә бар. Соңгылары нәсел тамгалары булганга охшый. Бер ташта гарәп хәрефләре белән «Алла. Алла» дигән сүзләр язылып, аның өстен кемдер хулиганлык максатында бозып азапланган: «Алла» исеме кырылган, кирилл хәрефләре белән «Миша» дип тырнап язылган.

Новое Суркино, Старое Суркино авылларындагы мәҗүси чуваш зиратларында кабер өсте ләүхәләренең соңрак барлыкка килгән яңа төре урын ала. Алар таштан, сирәгрәк, агачтан коеп, яки кисеп ясалган кеше бюсты сыман формада эпитафияләр буларак эшләнгәннәр. Андый ташларның биеклеге һәм киңлеге 40-50 см зурлыкта, калынлыгы 12-15 см кадәр була. Бюстның баш өлеше түгәрәк булып, ул дүртпочмаклы «гәүдә» белән тоташа. Баш түгәрәге уртасына кечерәк озынча өчпочмак ясалган. Ул өчпочмак тишек, яки батынкы урын булып тора. Баштан түбән дүртпочмаклы күкрәк өлешендә, кирилл хәрефләре белән, мәрхүмнең исеме, фамилиясе, туган-үлгән еллары языла, һәм сирәк кенә ташларда «...вилне... чулта» (ягъни ... үлде... елда) дигән чувашча сүзләр күренә. Моннан тыш чуваш теле материалы эпиграфик язмалардагы кеше исемнәрендә күп очрый. Алар, нигездә, чуваш теле орфоэпиясе тәэсире белән бозылган, татар һәм гарәптән кергән антропонимнар системасын тәшкил итәләр. Мәҗүси чуваш каберләрендә борынгыдан килгән чардуганнар, төрбәләр юк. Традицион багана-билгеләр сирәк кенә күренгәли. Эпиграфик текстлардагы антропонимнар чувашларның мөселманнар тәэсирендә яшәгәнлекләрен күрсәтә.

Чуваш зиратларында XIX гасырның соңгы чирегендә куела башлаган яңа тип кабер ташлары галимнәрнең дә игътибарын җәлеп итә, Бу тип ташлар өйрәнелеп, фәнни хезмәтләр языла⁵. Аларда Әлмәт төбәге чуваш зиратларындагы эпитафик һәйкәлләр өйрәнелү очракларын уңай күренеш⁶ дип бәяләргә мөмкин. Ләкин чуваш галимнәре, эзлексезлек күрсәтеп, XIX гасыр ахырында күренә башлаган яңа тип чуваш эпиграфикасының нигезен безнең эра башларындагы антик дәвердә яшәгән греклар һ.б. белән бәйләргә тырышалар⁷. Шул ук вакытта XVIII-XX гасыр татар эпитафик истәлекләре арасында аларның дистәләрчә үрнәкләре барлыгына күз йомалар. Шуның белән татар-чуваш мәдәни багланышы үрнәкләре халыктан яшерелә. Моны яхшы күренеш дип булмый.

Мәҗүси чуваш зиратлары чиста, якты, агачлары да тәртипле тотыла, тимер чардуганнар да бик тыгызланып тормыйлар.

¹ Дмитриев В.Д. Две описания чувашей и чувашские словари второй четверти XVIII века // Вопросы археологии и истории Чувашии: Ученые записки. - Выпуск XIX. -Чебоксары, 1960,-С.272-286.

² Дмитриев В.А. Күрсәтелгән хезмәт. - 300 б.

³ Шунда ук. - 301 б.

⁴ Шул ук хезмәт. - 301 б.

⁵ Трофимов А.А. Чувашская народная культовая скульптура. - Чебоксары: Чуваш-ское книЖное издательство, 1993. - 236 с.

⁶ Шул ук хезмәт. - 108-109 б.

⁷ Шул ук хезмәт. - 208-209 б.

«Мөселман» чувашлар эпиграфикасы

Чувашларның бер өлеше үзләрен мөселман дип хисаплый. Андый «мөселман»нарның каберлекләре Клементейкино авылында Знче зират дип мәгълүм. Аларда тәреләр куелмый, чуваш милли исемнәре сакланып, татар эпиграфикасы тибындагы ташларга языла. Бу зиратка мәетләрен күмүчеләр үзләрен христиан санамыйлар. Үзләрен мөселман дип исәпләүче чувашларның каберләре Старое Суркино авылы зиратында да күп саклана. Аларның да ташларында тәреләр юк. Старое Суркино чуваш эпиграфикасының бер үзенчәлеге: андагы ташларда чувашча бер-ике сүз язу күренә. Мәсәлән, «Надршин Вилне 1930 чулта» һ.б.

Христиан чувашлар эпиграфикасы

Әлмәт төбәгендә христианлыкка нык береккән Ерсубайкино авылы бар. Бу авылның зират эпифафикасы урысныкыннан аерылмый. Зиратта зур габаритлы агач тәреләр күп. XX гасыр башында урыс телендә язылган горизонталь кабер ташы плитәләре дә күренә. Мәсәлән: «Упокой господи душу усопший рабе божий Ефимию проживший 93 г. сконча-лась 1908 году октября 21». Язулар чиркәү-славян графикасында башкарылган. Фамилияләрдә Ерсубайкино чувашларының узган гасырда татар белән нык катышлыгы сизелә. Мәсәлән: Шакмаков, Батыров һ.б.

Бөтен тирә-як христианнары өчен уртак каберлеккә әйләнгән Чувашское Сиренькино авылы зиратында чуваш эпиграфикасын күрсәтү кыен, аны бары специфик фамилияләргә карап кына билгеләргә мөмкин. Чуваш теле христиан эпиграфикасында күренми. Ерсубайкино зиратында, татар кабер ташларына охшаш, буялган эпиграфика арта. Ләкин анда тәреләр күплеге күзгә чалына.

Чуваш зиратлары һәм андагы кабер эпиграфикасы материалы белән танышу аларның беркайчан да мөселман динендә тормаганнарын күрсәтә. Алар, мәҗүси диндә вакытларында, каберләренең көнчыгыш очына эче куыш агач яки шомартылган таш баганалар утырта торган булганнар. Ул баганаларга үзләренең нәсел тамгаларын төшергәннәр.

Озак гасырлар буе татар мәдәнияте тәэсирендә яшәү чувашларда яңа эпиграфика сәнгате тууга да сәбәп булган. Башта чуваш каберләре өстенә тупас ташлар утыртылган. Ташларда гарәп хәрефләре белән язылган аерым сүзләр һәм аларга имитацияләр очрый.

XIX гасырның соңгы чирегендә чуваш зиратларында мөселман татарларда сирәгрәк була торган кеше бюсты сыман эпиграфик истәлекләр куела башлый. Алар таштан яки агачтан кисеп ясалганнар. Христианлык XIX гасырның соңгы чирегендә ныгып киткәч, агач, таш, тимер тәреләр, урыс зиратларындагы кебек колоннасыман һәм горизонталь куела торган эпитафияләр тарала. Инде XX гасырның соңгы чирегендә татар эпитафияләре тибындагы ташлар да күп күренә. Аларның йөзлек ягында өске өчпочмакта кечерәк тәре галәмәтләре төшерелгән яки алар таш өстенә металлдан эшләп ныгытылган. Бу ташларның типлары чуваш эпиграфикасын татар һәм урыс кабер ташлары белән бертөрлерәк итә, якынайта.

Чуваш эпиграфик истәлекләренең берсендә дә аны эшләүче, язучы осталарның исемнәре күрсәтелмәгән, һәм алар мәгълүм дә түгел.

Дөрбәләр

Татар халкында кабер өсләренә дөрбәләр, ягъни йорт кебек корылмалар кору гадәте ерак гасырлар төпкеленнән үк килә. Андый корылмаларның Төрки каһанатлар дәверендә үк булуы мәгълүм.

Борынгы кабер өсте корылмалары кешеләрнең дини-фәлсәфи ышанулары системасының материал чагылыш алуы буларак барлыкка килә. Алар - тарихның, мәдәниятнең кадерле һәйкәлләре.

Борынгы төркиләрнең кабер өсте корылмалары төзү йоласын команнар (урта гасыр татарлары) да үзләренә мирас итеп алганнар. Франция дипломаты һәм сәяхәтчесе Вильгельм де Рубрук, 1253 елда Үзәк Азиягә сәяхәте вакытында, команнарның байлары кабер өсләренә кирпечләрдән манаралар, таштан эшләнгән йортлар яки пирамидалар коруларын күрүе хакында яза¹. Бу традиция XIV гасыр Алтын Урда ханнары каберләрендә дә сакланган. Бүгенге археолог-галимнәр әлеге дәүләтнең киң мәйданнарында бик күп таш дөрбәләр корылган булуын, аларның эзләре саклануын язалар.

Татарстанның да төрле районнарында зиратларда дөрбәләр кору традициясенең Алтын Урда дәверләреннән бирле яшәп килгәнлегенә дәлилләр күп. Аларның иң яхшы үрнәкләре Болгар шәһәре зиратында бүген дә, манара, дөрбәләр рәвешендә, исән-имин торалар. Шундый ук таш мавзолейлар XVII-XVIII гасырларга кадәр Биләр шәһәре җимерекләре янында да калган булган. Ләкин Биләр шәһәренә китереп утыртылган урыс стрелецлары аларны җимереп бетереп, ташларыннан үзләренә келәтләр, базлар һ.б. каралтылар салу өчен файдаланганнар.

Ак ташлардан корылган дөрбәләр Азнакай, Мөслим, Баулы һ.б. район татар зиратларында да күп күренә. Шулай ук аларның үрнәкләре Әлмәт төбәгендә дә бар. Билгеле, алар инде, соңгы гасырлардагы татар дөрбәләре кебек, гадирәк конструкцияләрдә эшләнгәннәр. Ләкин барыбер борынгы традицияләрнең тотрыклы сакланышы хакында сөйлиләр.

¹ Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Рубрука.- М., 1957.- С. 102.

Кабер ташлары кисеп язучылар турында мәгълүмат

Габдерахман бине Хәлим - ташлар кисеп язучы. Ул XIX гасырның соңгы чирегендә һәм XX гасырның 30 нчы елларында яшәгән. Аның ташларда язып калдырган имзалары: «Кятиб Габдерахман бине Габделхәлим» (Әлмәт авылы (хәзер шәһәр) зираты, 1908 елда вафат Мәрьям Габдерахман кызы ташы); «Кятиб мөгаллим Габдерахман Габделхәлим углы» (Әлмәт авылы зираты, 1917 елда 75 яшендә вафат булган Ягькуб бине Муса ташы); «Мулла Габдерахман бине Хәлим» (Аксу авылы зираты, фикер иясе Зәкиҗан бине Хариска 1923 елда куелган таш). Имзалар ташларда бик сирәк күренә, ихтимал, аның имза куелмаган эшләре дә сакланадыр. Язуы гарәпнең нәсех стилендә эшләнгән.

Чыганаклар: булган хәтле мәгълүматлар 1997 елгы эпиграфик экспедиция вакытында тупланган материаллардан алынды.

Габдерәхим - Әлмәт төбәгендә табылган ташлар кисеп язучы иң борынгы останың исеме. Имзасы - «Кятиб Габдерәхим». Габдерахман авылы зиратында 1753 елда вафат булган Габдерахман Бикмөхәммәдов истәлегенә куелган ташта аның эше саклана. Ташны язучы Габдерәхим - Оренбург дини идарәсенең икенче мөфтие Габдессәламнең атасы. Габдерәхим исә ташны үз атасы Габдерахман бине Бикмөхәммәд истәлегенә язып куйган. Габдерахман авылындагы ташның язулы йөзлек ягы начар сакланган, анда зур гына текст булганлыгы беленә, ләкин алар ашалып беткән, танырлык хәлдә түгел, бары мәрхүмнең исеме, үлгән елы, кятибнең исеме, тирән итеп батырып язылу сәбәпле, укырлык хәлдә сакланган.

Чыганаклар:
а) Әлмәт төбәгенә 1997 елда оештырылган эпиграфик экспедиция материаллары;
б) Ш. Мәрҗани. Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар: Икенче кисәк.-Казан, 1900.-297-298 б.

Гайнулла Хәйрулла улы - кабер ташлары кисеп язучы каллиграф. Аның бүгенге көндә таралып беткән кечкенә генә Гөлбакча авылы зиратында имзалы ике ташы саклана. Имзасы: «Кятиб Хәйрулла улы Гайнулла». Эпиграфик язмаларның берсе 1958 елда куелган, ул истәлек таш -1934 елда үлгән Әскабҗамал Җамалетдин кызына; икенчесе 1965 елда 88 яшьтә үлгән Хәйрулла Хәлиулла улы кабере өстенә урнаштырылган.

Чыганаклар: 1997 елгы эпиграфик экспедиция материаллары.

Гайсә - таш кисеп язучы каллиграф. Мәгълүм бердәнбер эше Әлмәтнең 2 нче зиратында (әүвәлге авыл зираты) саклана. Имзасы да бар - «Кятиб Гайсә». Аның язган ташы һиҗри 1306, руми 1889 елда вафат булган Мөхәммәтгариф хатыны Биби истәлегенә куелган. Таш бик яхшы эшкәртелмәгән, кечкенә, 19 х 44 х 30 см зурлыкта, язулары да бик начар укыла.

Чыганаклар: 1997 елгы эпиграфик экспедиция материалы.

Зәбир Касук улы тарафыннан эшләнгән эпиграфик истәлек Иске Баграж авылының яңа зиратында саклана. Ул истәлек 1916 елда вафат булган «Йалхавай карйәлек» Минһаҗетдин Гыйсаметдин углы кабере өстенә куелган. Останың каллиграфиясе төзек тәгъликъ ысулы белән нәфис итеп эшләнгән.

Зыятдин бине Хисамеддин бине Корамшаһ бине Корбангали. Кабер ташларындагы псевдонимнары: «Кятиб Зыятдин бине Хисамеддин Чупай карйәсенең»; «Кятәбә Зыятдин»; «Кятәбә Зыятдин бине Хисамеддин бине Корамшаһ бине Корбангали». Ул үзе - Чупай авылы кешесе. Аның 1901-1921 елларда Чупай, Колшәрип һәм Мәмәт авыллары зиратларында кисеп язып куйган имзалы кабер ташлары сакланган. Ташлар гарәп язуының сөлес стиле белән язылган. Эпитафия текстларына караганда, Зыятдин бине Хисамеддин гарәпчә уку-язуга һәм дин гыйлеменә оста бер шәхес булган.

Чупай авылында, аның кулы белән язылган, имам Мөхәммәд-садыйк бине Мөхәммәдзариф бине Төхфәтулла бине Гобәйдуллага (1901); Мәмәт авылында Бибигалимә Ихсан кызына (1912); мәрхүм Мөхәммәд җәмәгатенә (1914); Гайниҗамал бинте Шәрәфетдингә (1910) куелган язулы ташлары мәгълүм. Зыятдин бине Хисамеддин, моннан тыш, күп ташларын имзасын куймый эшләгән. Ләкин Мәмәт һәм Чупай авылы зиратларындагы күп ташларның язулары аның кулы белән ясалган истәлекләргә охшыйлар. Чупай авылы зиратындагы Зөбәрҗәт Шәфи кызы дөрбәсен һәм кабер ташын шушы оста эшләгән булса кирәк. Зыятдин бине Хисамеддиннең тормышы хакында мәгълүматлар әлегә табылмады.

Чыганаклар: Әлмәт төбәгендә 1997 елны уздырылган эпиграфик экспедиция материаллары.

Минһаҗетдин бине Фәхреддин - ташларга кисеп язучы каллиграф, Мәмәт авылы имамы (1843-1931). Ташлардагы имзасы «Кятәбә Минһаҗетдин вәляде мулла Фәхреддин әл-Кичүчатый». Күренекле татар галиме һәм әдибе Ризаэддин бине Фәхреддиннең агасы. Аның эшләгән ташлары Кичүчат авылы зиратында күренә: 1873 елда вафат булган Мәхүбә бинте мулла Рәмколый әл-Иштерәкигә (Ризаэддин бине Фәхреддиннең әнисе); Фәхретддин бине мулла Сәйфетдингә (Ризаэддин бине Фәхреддиннең әтисе); 1907 елда үтерелгән Зыятдин бине Фәхреддингә (Ризаэддин бине Фәхреддиннең энесе). Минһаҗетдин хәзрәт ташларга катлаулы сөлес стиле белән язган, язганнары да гарәп телендә, төрле догалардан тора. Шушы хакта Ризаэддин бине Фәхреддин дә аңа үз фикерен әйткән. Ул ташларга, гади генә итеп, мәрхүмнең исем-ыруын, вафат тарихын гына язу фикерен яклаган. Минһаҗетдин хәзрәтнең эшләре Кичүчат зиратындагы Ризаэддин бине Фәхреддин нәселенең зур дөрбәсе эчендә һәм тышкы кырыйларында, шулай ук Мәмәт зиратында (имзалары юк) күренәләр.

Чыганаклар:
а) 1997 елгы эпиграфик экспедиция вакытында тупланган мәгълүматлар;
б) Мәрхүм Нәҗип Зыятдин улы Фәхреддиновның исән чагында Марсель Әхмәтҗановка сөйләгән истәлекләреннән.

Мөлеков Зәки Мортаза улы - (1873 елда Габдрахман авылында туа) кабер ташлары кисеп ясаучы, язучы-каллиграф һәм имам. Аның ташлардагы имзалары: «Язучы - Әлмәт авылының Зәки бине мулла Мортаза» (Камы Исмәгыйль авылы зираты, 1898 елның 19 декабрендә вафат булган Әхмәтгәрәй Шаһгәрәй углы ташы); «Зәки мулла» (Әлмәт авылы зираты, 1912 елда 70 яшьтә вафат булган Хәбибҗамал Миңнегали җәмәгате ташы); «Язучы - Зәки мулла» (Бигәш авылы зираты, 67 яшьтә вафат булган Галимбик Муллагали углы ташы); «Язучы - Әлмәт авылының Зәки бине мулла Мортаза» (Камы Исмәгыйль авылының 1915 елда вафат булган Бибиәсма Мөхәммәтвафа кызы ташы); «Кятиб Зәки мулла Әлмәт» (Камы Исмәгыйль авылының 1926 елда 52 яшьтә вафат булган Хәдичә Шаһиәхмәт кызы ташы). Имзалы ташлар сакланган зиратларда Зәки Мөлековның имза куелмаган эшләре дә күп күренә. Аларны Зәки муллага гына хас стильдәге язулардан һәм ташларның куелу даталарын истә тотып танып алырга мөмкин. Ул нәсех стилендә язган.

Зәкиҗан бине Мортаза бине Габделгафур бине Габделшатай бине Сайфус Мөлеков 1900 -1929 елларда Әлмәттә мулла булып торган.

Гражданнар сугышы вакытында 1919 елны Себергә китә. Аннан кайтканнан соң, илдәге террорның кая барганын чамалап, балаларын Ташкент шәһәренә җибәрә. 1929 елны балалары янына барып та килә, шул вакыт Ташкенттан аның өстеннән, Совет властен хурлый, дип, донос язып җибәрәләр. Ташкенттан кайткач та 1929 елның 28 октябрендә шул донос нигезендә аны кулга алалар, судка тарталар, авыру, карт булса да, гаепсезгә биш елга хөкем итеп, Себергә озаталар. Ул шунда озак тормый үлә.

Аның балалары Себер якларында, Германия белән сугыш фронтларында, Ташкент якларында үлеп калалар.

Чыганаклар:
а) Мәгълүматлар Әлмәт, Бигәш, Камы Исмәгыйль авылларындагы эпиграфик истәлекләрне 1997 елның җәендә өйрәнү вакытында тупланды;
б) Зәки Мөлековның оныгы Хәкимов Мәсхүт Гали улы тарафыннан 1997 елның 3 октябрендә бирелгән мәгълүматлар буенча.

Нури-Әхмәт Вәлиәхмәт улы —кабер ташлары кисеп язучы каллиграф. 1880 елның 22 декабрендә Әлмәт авылында туган. Шунда XIX гасырның соңгы чиреге һәм XX гасырның беренче чирегендә гомер иткән. Каллиграфның ташларда күренгән имзалары: «Язучы - Нури» (Бигәш зираты, 1907 елда 67 яшьтә вафат булган Габдулла бине Габбас ташы); «Кятиб Нури-Әхмәт» (Әлмәт зиратында 1908 елның 29 сентябрендә 63 яшьтә вафат булган Таифә бинте Гыйсмәтулла кабер ташы язмасы); «Эшләүче - Әлмәттән Нури» (Азнакай төбәге Мәлбагыш зиратында 1911 елда вафат булган Латыйфа бинте Фәхретдин ташы). Нури-Әхмәт нәсех стилендә, төзек композиция корып язган. Аның тормыш юлы мәгълүм түгел.

Чыганаклар:
а) 1997 елда Әлмәт төбәгендә уздырылган эпиграфик экспедиция материаллары;
б) 1976 елда Азнакай төбәгендә уздырылган археографик экспедиция материаллары.

Сафуан. Останың исеме (имзасы) куелган истәлек Колшәрип авылы зиратында саклана. Ул таш Ибраһим Фазулла улы (1922) кабере өстенә куелган. Ихтимал, аның имзасыз эшләре дә сакланадыр, хәзергә бу мәсьәләне ачыклау сорала.

Сөләйман Ягъкуб улы - кабер ташлары коеп язучы (1885-1955). Әлмәт авылында (хәзер шәһәр) туып, шунда яши һәм вафат була. Аның 1919 елның 25 декабрендә вафат булган әнкәсе Шәмсекамәр Ибраһим кызы каберенә каллиграфик осталык белән язып куйган эпитафиясе Әлмәт шәһәренең 2 нче зиратында сакланган. Имзасы: «Сөләйман Ягъкуб улы». Аның үз кабере дә Әлмәт шәһәренең шул ук зиратында.

Чыганаклар: Әлмәт төбәгендә 1997 елда оештырылган эпиграфик экспедиция материаллары.

Эпиграфик поэзия үрнәкләре

ӘЛМӘТ 2 нче зират

⁴

⁵

⁶

1858 елда үлгән Габделмәннан бине Рахманколый кабер ташыннан

КАМЫ ИСМӘГЫЙЛЬ, Иске зират

⁷

⁸

1900 елда 66 яшендә вафат булган Мөхәммәтшакир бине Баһман ташыннан

¹ Лотыф идүбән- мәрхәмәт итеп.
² Йарлыкагыл - гафу ит.
³Гүрнең ийәсине - кабердә ятучыны.
⁴ Дәвран -дәверләр.
⁵ Кичти сәйран - үтте күңел ачулар.
⁶ Бәни күр- мине күр.
⁷ Дөнйайа - дөньяга.
⁸ Горйан - ялангач, шәрә.

ӘЛМӘТ Бигәш зираты

Низаметдин Габделкаһир углы эпиграфик язмасыннан, 1911 ел, 16 июньдә вафат

ӘЛМӘТ 2 нче зират

1925 елның 12 маенда вафат булган Атлас Хәбибулла улы кабер ташыннан

¹ Мәдфүн улды - күмелде.
² Карйәмезнең - авылыбызның.
³ Нида - теләк.

КӘЛӘЙ разъезды зираты

Галиева Земфира (1991) кабер ташыннан

ИРЕКЛЕ зираты

1997 елның 27 январенда күмелгән Айдар Җәүдәт улы кабер ташыннан

ЮГАРЫ МАКТАМА зираты

Ризванов Мәзһәр Гали улы (1952) кабер ташыннан

Йомгак

Сезнең игътибарга Әлмәт якларында 1997 елда фәнни экспедиция уздыру нәтиҗәсендә табылган эпиграфик истәлекләр тәкъдим ителде.

Әлеге эпиграфик истәлекләрдә һәр милләтнең үз мәдәни үзенчәлеге чагылса да, алар нигездә ике төркемгә: төрки-мөселман һәм урыс-христиан цивилизацияләренә бүленәләр. Шул ук вакытта - төп ике цивилизациянең берберенә якынаюы бара. Мәсәлән, татар зират культурасы башка милләтләрнең эпитафия типларына да йогынты ясый. Ләкин, бер үк вакытта, ул үзенең специфик үзенчәлекләреннән күбесен югалта. Әйтик, XX гасырның беренче яртысына кадәр мөселман кабер ташларының өске (түбә) ягында кечерәк кенә чокыр ясалган. Дини өйрәтүләр буенча, әлеге чокырга кабердә яткан затның рухын шат кылу вазифасы йөкләнгән: кошлар, кабер ташы өстенә кунып, шул чокырда җыелган су белән сусыннарын басарга тиеш булганнар... Шулай ук, эпитафик текстны гарәп язуы белән башкару беткәннән-бетә, югалуга йөз тота. Коръән сүзләре дә кимегәннән-кими бара.

Нигездә үзенең төп үзенчәлекләрен (хач символын, борынгы чиркәү-славян телен) саклаган христиан урыс культурасы да кайбер үзгәрешләр кичерә. Соңгы елларда төбәк зиратларында кара һәм кызыл граниттан эшләнгән, монументальлек белән баетылган эпитафик истәлекләр куела башлаган, ләкин алар типиклык тәшкил итмиләр.

Төрле милләтләрнең эпитафия истәлекләре якынаю стандарт кабер ташларын җитештерүне җайга салган фирмалар эшчәнлегенә дә бәйле.

«Исәннәрнең кадерен бел, үлгәннәрнең каберен бел» дигән канатлы гыйбарә, Әлмәт төбәгендә яшәүче халыкларның эпитафик ядкәрләре белән танышканда, яңа мәгънәләре белән ачылып китә сыман.

Әхмәтҗанов М. И.

Үлгәннәрнең каберен бел: Әлмәт төбәге эпиграфик истәлекләре.- Казан: Мәгариф, 2000

Үлгәннәрнең каберен бел Әлмәт төбәге эпиграфик истәлекләре