Тирсә авылына бәйле ташъязмалар

Кушымта — 5.

Татар Каргалысы авылы (хәзерге Оренбург өлкәсендә) зиратында Хәдичә бикәгә (Котлыгмөхәммәт мирза Тәфкилев җәмәгатенә) куелган таш. 1751 ел.

Каргалы бистәсенә багышланган «Сәгыйть» исемле китабында (Казан, 1897) галим Ризаэтдин Фәхретдин Хәдичә бикәнең Каргалы зиратында җирләнгәнен һәм зур төрбәле каберендә матур итеп язылган ташы булуын әйтеп киткән. Шул ук автор соңрак бу таш турында «Сәлимгәрәй мөфти Тәүкилев» исемле мәкаләсендә түбәндәгечә язган:

«Котлугмөхәммәд мирзаның хатыны Хәдичә бикә Сәгыйдь (Каргалы) каберлегендә дәфен ителмештер (җирләнгән). Баш очындагы ташына гүзәл каләм вә дөрест рәсем берлә «Тарих мең йөз алтмыш бишенче йылда (милади берлә 1751 яки 1752 нче ел буладыр) Хәдичә бикә Котлугмөхәммәд мирза Тәүкили зәүҗәсе. Кәтәбәһе ибне Ибраһим ахунд әл-Урынбурый» дип язылмыштыр. Каберенең ихатасы да бар» (Шура. - 1915. - № 2. - 34 бит).

Бу ташны язган кеше — Ибраһим ахун — үзе Тирсәгә кунакка килгәч вафат булып, шунда җирләнгәнлеге һәм ташы да булганлыгы турында алда яздык (XXIIIа-12).

Галим Марсель Әхмәтҗанов «Батырша хәрәкәте һәм Ибраһим ахун» исемле мәкаләсендә (Шәһри Казан. — 2005. — 23 ноябрь) Хәдичә бикә кабер ташы турында яза һәм ташның фоторәсемен дә бирә. Мәкаләнең ул хактагы өлешен монда күчереп китәбез.

«...Ибраһим ахун кулы белән язылган тагын бер кыйммәтле истәлек Оренбург шәһәре янындагы Татар Каргалысы (Сәгыйть бистәсе) авылының иске зиратындагы «Хәдичә бикә дөрбәсе» эчендә саклана. Ул Котлуг-Мөхәммәд мирза бине Тәвкил бине Мәмәшнең утыз өч яшьтә үлгән хатыны Хәдичә бикәнең 1165-1751 еллар кабер ташы, эпитафик язмасы. Язма 15 юл эре һәм 9 юл вак хәрефләр белән татар, гарәп телләрендә иҗат ителгән, гарәп имлясының сөлес стилендә калкытып эшләнгән. Эпитафик язма зур мәрмәр плитәгә (37x68x146 см) төшерелгән. Әлеге истәлек ташы Татар Каргалысы һәм Оренбург шәһәре тирә-ягында бүгенге көнгә кадәр сакланып калган иң борынгы язма. Аның язучысы ташка «Кәтиб Ибраһим Орынбурҗы» дип имзасын салган».

М.Әхмәтҗановның шул ук исемдәге мәкаләсе фәнни җыентыкта да («Батырша җитәкчелегендәге баш күтәрү һәм XVIII йөз татар җәмгыятендә иҗтимагый-мәдәни торыш: фәнни-гамәли конференция материаллары: 2005 елның 17 мае, Казан шәһәре. — Казан: ТФА-нең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты, 2007) басылып чыкты. Хәдичә бикә кабере турындагы югарыда китерелгән юллар анда да үзгәрешсез бирелгән (109 биттә).

Каргалы, Эстәрлебаш һәм шул төбәктәге башка авылларның татар эпиграфик истәлекләрен өйрәнүгә күп көч куйган милләттәшебез Венер Усманов «Тарихи ядкярләр. Икенче китап» (Эстәрлетамак, 2005) китабында Хәдичә бикә ташының гомуми калыбының һәм аерым юлларының график рәсемен урнаштырган (154 бит). Автор шулай ук бу истәлекнең Каргалы зиратларындагы (ә анда зиратлар берничә) иң борынгыларыннан берсе булуын әйтеп, Хәдичә бикәне урыслар «губернаторша» дип атаганлыкларын да теркәп куйган.

В.Усманов үзе укыган 1, 9, 12 һәм 15 нче юлларның график рәсеме белән бергә аларның укылышын да тәкъдим иткән, кайбер нокталы гарәп хәрефләренең һәр очракта да нокталары куелмавына игътибар иткән. Аның китабында күрсәтелгән юлларның укылышы түбәндәгечә:

(В.Усманов, Тарихи ядкярләр. Икенче китап, 2005, — 154-156 битләр),

Әдип Лирон Хәмидуллин Каргалы авылы тарихына багышланган «Ерактагы ак җилкәннәр» мәкаләсендә Хәдичә бикәнең кабер ташы турында язды һәм ташъязманың фоторәсемен дә бастырды (Гасырлар авазы = Эхо веков. — 2007. — № 2. — Б. 266-267).

Безнең үтенечебез буенча Лирон ага Хәмидуллин Каргалы турындагы китап (Искандеров Р., Искандеров А. Сеитов посад: очерки по истории Оренбургской (Татарской) Каргалы. — Казань, 2005) биреп торган иде. Хәдичә бикә кабер ташының фоторәсемен монда шул китаптан күчереп бастырдык.

Кушымта — 6.

Казан шәһәренең иске зиратында Зөләйха бикә Котлыгмөхәммәд мирза Тәүкили кызына куелган таш. 1771 ел.

Бу таш турында Р.Фәхретдиннең «Сәлимгәрәй мөфти Тәүкилев» исемле мәкаләсендә түбәндәгечә мәгълүмат бирелгән.

«Казанлы Мөхәммәдҗан Аитов каләме берлә үзе тәртип иткән зур мәҗмәгънең (җыентыкның) 757 нче битендә шушы сүзләр бар: «Безнең зияратымызда бер таш бар, үзенә: «Тарих мең йите йөз йитмеш беренче йыл август унбишенче көн ирде Зөләйха бикә Котлугмөхәммәд мирза Тәүкили кызы дарелфәнадан дарелбәкага күчде, кырык сикезенче йәшендә ирде. Рахимәһа Аллаһы Тәгалә рәхмәтән васыйгатән. Көлли нәфсин заикәтел мәүт» дип юылган.

Сөләйман әфәнде Аитовтан: «Сезнең атаңыз шушындый бер сүз язадыр, аның «зияратымыз» диюеннән максуды (максаты) нинди зиярат? Сез кайсы авылдан буласыз?..» дип сораганымда: «Без авылдан түгел, бәлки Казан шәһәренең үзеннәнмез. Атамызның максуды Бистәнең иске зияраты» дип җавап бирде. Моңар күрә Зөләйха бинте Котлугмөхәммәд мирза Казан шәһәрендәге каберлектә дәфен ителгән буладыр» (Шура. — 1915. — № 2. — 34-35 битләр).

Кушымта — 7*.

Бәйрәкә авылы (хәзерге Ютазы районында) зиратында Йосыф мирза Котлыгмөхәммәд улы Тәфкилевкә куелган таш. 1773 ел.

2007 елда Казан дәүләт университеты студенты Гөлнара Садыйкова, безнең үтенечебез буенча, Бәйрәкә авылы зиратындагы бу кабер ташын фотога төшереп килгән иде. Таштагы язуларны без фотодан карап түбәндәгечә укыдык.

Алгы ягында (уйма язулы):

Арткы ягында (уйма язулы):

Кабер ташының гарәп телендә язылган алгы ягының тәрҗемәсе түбәндәгечә:

Кабер ташының гарәп телендә уелган арткы ягындагы өч юлының тәрҗемәсе:

Г.Садыйкова бу таш янында башка кабер ташлары юк диде.

*Йосыф мирзаның үлеме һәм аның кабер ташы турында Ризаэтдин Фәхретдин түбәндәгечә язган:

«Пугачев фетнәсе заһир булгач (чыккач) хөкүмәт әмеренә күрә, Йосыф мирза 1773 ел октябрь (1187 һиҗри, шәгъбан) ахырларында башкортлар арасына чыгып, хөкүмәткә итагать итү (буйсыну) хакында анларга нәсихәт кылып йөрде вә ошбу сәнәдә үлтерелде. Бәгъзе кемсәләр (кайбер кешеләр) моның Пугачев тарафыннан үлтерелгәнлеген сөйләсәләр дә, дөресте исә аны Бөгелмә-Уфа юлы өстендә булган Акбаш авылы башкортлары ук берлә атып үлтермешләрдер. Бу вакытта яше алтмыш алты тирәсендә иде. Бәйрәкә каръясенең мәшһүр Исхак бай Гали угылы моның гәүдәсен Бәйрәкә каберлегенә китертеп дәфен кылдырмыштыр (күмдергән). Кабер ташында булган язулары ошбудыр: «Тәййәминә би-зикриһил-әгъля вә лә тәгуррәнкүм әд-дөнйа әд-дөнйател-фаниййәт фәтәзәүвәдү лил-ахирәтил-бакыйәти би-әдаэил-хәмси вәл-әгъмалис-салихәти фә-әгътәбир йа назыйру зөл-горур мин әһлил-кобур... әмма ән-нидамәти әү әс-сорур игъләмү әннә Аллаһи рахимүн рәүфүн тәүвабүн фәтүбү иля Аллаһи әййуһа әл-гафилүн тарихе мәсихийә берлә 1773 йылда мирза Йосыф Котлугмөхәммәд угылы шәһидлек ширбәтен нуш кыйлып даре фәнадан даре бәйкайә рихләт кыйлды».

Бу ташны терәп куйган янә бер таш бар. Моның ике башы да сынып төшкән. Калган җирендә ошбу язу бар: «1812 нче йылда бина кыйлынды астанә һуа Аллаһы әлләзи лә йәмүт мәрхүм Йосыф Котлыгмөхәммад Тәүкил угылы шәһре Мускуада (Мәскәүдә) тарих 1119 да (милади буенча 1707 йылда) вөҗүдкә килде». Бу таш бик иске, үзендә язу да күп. Ләкин ягмур (яңгыр) берлә югалмышлар, рәсме хатты (язуы) да зәгыйфь.

Бәйрәкә картларының хәбәр бирүләренә күрә, Йосыф мирза ошбу тарафта булган мөселманнарны үзенә милек крәстияннәр кылыр өчен иҗтиһад итеп (тырышып) йөрүе сәбәпле башкортлар тарафыннан кател ителмештер (үтерелгән).

Йосыф мирза хакында булган хәбәрләр мөхтәрәм бөрадәремез (туганыбыз) Мәсгудь әфәнде ибне әш-шәйхе Габделгали әл-Бәйрәкәвинең 1900 нчы ел 29 нчы сентябрь тарихлы хосусый мәктүбеннән (хатыннан) алынды. Кабер ташларында булган язуларны да ул күчереп җибәргән иде.

Уфа шәһәрендә ислам ятимханәсендә гомер уздыручы вә асылда Тәүкилевләрнең крәстияннәреннән булып, гомере буенча анларда йорт хезмәте итеп торучы Гыйльметдин бабай Сәйфетдин угылы: «Йосыф мирза Килем халыкларын үзенә крәстиян итеп хөкүмәт тарафыннан тасдыйк кылдырганыннан соң (раслаткач) ошбу юл берлә Акбаш халкыны да крәстиян кылу хакында Петербург шәһәренә барып йөрмештер. Моның максудыны (максатын) сизгәннәреннән соң Акбаш адәмнәре юлда саклап торып үлтермешләр вә үзләренең эзләрен яшерү касды (нияте) берлә гәүдәсен Бәйрәкә кырына күчереп ташламышлардыр» дип сөйлидер иде.

Бу Гыйльметдин карт дөрест сүзле, инсафлы вә яхшы күңелле бер адәм булганлыгыннан өйгә чакырып борын заман хәлләрен, хосусан, Тәүкилевләр маҗараларын сөйләтеп утырадыр идем. Без Уфада вакытымызда вафат итте» (Шура. — 1915. — № 2. — 35 бит).

Йосыф мирзаның үтерелү вакыйгасы турында халыкта сакланган мәгълүматларын да монда күчереп китүне кирәк таптык. Шагыйрь, педагог һәм фольклорчы Сәхаутдин Миңлекәйнең (1895—1954) иҗади мирасы галимнәр Эльмера Ханнанова һәм Марсель Әхмәтҗановлар тырышлыгы белән 2001 елда нәшер ителгән иде. Менә шунда безнең төбәк тарихына һәм Йосыф мирзага бәйле аерым өлешләре түбәндәгечә:

«...Фәттахетдин абзый Кашафетдин улы Миңнекәевнең язып калдырган язмасында күрсәтелү буенча Әсән исемле бабабыз Иж буеннан килеп, Акбаш авылына башлап нигез салучылардан санала. Фәттахетдин абзый язмасында: «Әсән бабабызның Иж буенда калган бабалары борынгы язулардан күчереп алдыкыма күрә шулардыр», — ди. Яугилде, аның улы Туйчә, аның улы Сәләт, аның улы Йортай, аның улы Әсән дип күрсәтелә дә Әсәннән бу көннәргә чаклы таралган буыннарның шәҗәрәсе китерелә...

Картларның сөйләвенә караганда, күчеп килүнең тарихы шулай булган:

Иж буенда Юсыф исемле бер мирза яшәгән. Ул авыл халкыннан «труба акчасы» җыеп, Казанга үзе түли торган булган. Бу халыктан җыйган акчаларын ничә еллардыр үзе исеменнән түләгән дә, бервакытны авылны шушы түләүләр бәрабәренә крепостнойлыкка кертергә мәҗбүр итә башлаган. Халык, моңар разый булмыйча, Юсыф мирзадан качканнар. Яңа урынга килгән юллары Зает авылы (Түбән Зает авылы булырга кирәк) аркылы булып, ул авылда ике тәүлек торганнар. Аннан хәзерге Акбаш авылы урынына килеп урнашканнар.

Күчеп килгәч, ничә еллар үткәндер, бер вакытны Юсыф мирза берничә атлар җиккән көймәле арбада үзенең казаклары белән Акбаш авылына килеп, үзеннән качучыларны тоткан. Квартирга Фәезгә кергән.

Мирза килгән бу көнне бу авылга янә бер юлчы килгән. Бу кешене берәүләр солдат хезмәтен тутырып кайтучы булган, берәүләр төрмәдән качкан кеше булган, диләр.

Мирза мунча яктырткан, мунча җитешкәч, Фәезнең яшь хатынын үзе белән мунча керергә сорый башлаган.

Авыл халкын җыйдырткан. Фәезнең өйдән чыга торган ишеге биек баскычлы булып, аның каршысында утын әрдәнәләре өелгән булган. Мирза өйдән чыгып, шул биек баскычтан халыкка: «Кире кайтыгыз, ормыйм, сукмыйм», дип сүз сөйли башлаган. Шул вакытта теге юлчы әрдәнәдән бер утынны суырып алган да, җәясенә угын куеп, янындагыларга: «Кай төшенә төзәем? Каш арасынамы, әллә күкрәгенәме?» — дигән. Аңар: «Күкрәгенә төзә, күкрәгенә!..» — дигән берәү.

Ул арада суырылган әрдәнә тишегеннән вышлап ук атылган, биек баскычта халыкны кайтырга димләп торучы мирза чалкан әйләнеп төшкән.

Бу вакытта казаклар мунчада булганнар. Алар бу хәлне күреп, тиз генә өйгә кайтып бикләнгәннәр. Мирзаны атып үтерүче мирзаның кулыннан алтын балдагын салдырып алган да: «Миңа башка нәрсәсе кирәкми», — дип, үз юлына киткән.

Халык казаклар кереп бикләнгән йортның тирә-ягына салам һәм утын өя башлап, казакларны шунда яндырырга җыена башлаганнар һәм аларга: «Чыгасызмы, юкмы? Барыбер ут төртеп йорт белән бергә сезне дә яндырабыз», — дип кычкырганнар.

Казаклар: «Сез безгә тимәгез, без үзебез дә аңардан җик күргән идек, без сезне күрмәбез һәм белмәбез», — дигәннәр. Шулай ике арада килешү булып, казаклар мирзаның үлек гәүдәсен көймәле арбаларына салып алып киткәннәр һәм Акбаш авылыннан 25 км.дагы Бәйрәкә авылы зиярәтенә күмгәннәр, имеш.

Хәзерге Татарстан республикасы Ютазы районы (Башкортстанның Туймазы районы белән чиктәш) Бәйрәкә авылының зиярәтендә әле дә бер кабер ташы бар, бу ташка гарәпчә сүзләр белән язылган. Таштагы язулар бик искергәннәр, алай да таштагы язмалар 1773 елда мирза Юсыф Котлуг-Мөхәммәт улының үтерелеп дәфен кылынуын аңлаталар...

Юсыф Мирза Бәйрәкә зиярәтендә 1773 елны күмелгән. Димәк, Акбаш авылының бу урынга күчеп урнашуы 1770 еллар тирәсендә булырга туры килә. Чөнки Юсыф мирза килгәндә алар йортлар, мунчалар салып өлгергәннәр (С.Миңлекәй. Сабанда. — Казан: «Таң-Заря» нәшр., 2001. — 73-75, 80 битләр).

Кушымта — 8*.

Мөфти Сәлимгәрәй мирза Шаһингәрәй улы Тәфкилевкә Уфа шәһәрендә Диния нәзарәте (Беренче таш мәчет) каберлегендәге ташы. 1885 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

* Сәлимгәрәй мирзаның вафаты турында Р.Фәхретдин болай язган: «Сәлимгәрәй мөфти 80 яшьләренә җитеп, 1302/1885 нче ел 27 нче рабигыль-әүвәл, чәһаршинбә көн, вафат вә 29 нчы җомга көн, җомга намазыннан соң мәдфүн булды (2-4 гыйнварда)... Өмуре дахилия вәзиреннән (Эчке эшләр министрыннан) рөхсәт алынып Уфа шәһәрендә Беренче таш мәсҗиднең мәгъриб (көнбатыш) тарафында дәфен ителмештер (җирләнгән). Өстендә тимердән эшләнгән рәшәткә вә баш очында ак мәрмәр ташы бар. Ташында вафат тарихы язылмыштыр. Мәгәр дә язуының рәсме вә тәртибе хаталыдыр» (Шура. - 1915. - № 4. - 99 бит).

Сәлимгәрәй мөфти ташындагы язуларның хаталарына карата Р.Фәхретдиннең тискәре фикерләренә бу китапның керешендә тукталган идек.

Сәлимгәрәй мөфти дә, ата-бабалары кебек үк хәрби кеше булган, сугышларда катнашкан. 1854 елда хаҗга барган. 1865 елдан башлап вафатына кадәр мөфти булып торган.

Кушымта — 9*.

Фатыйма Сөләйман мирза кызына (Сәлимгәрәй мөфти җәмәгатенә) Уфа шәһәрендә Диния нәзарәте (Беренче таш мәчет) каберлегендә куелган таш. 1912 ел.

Алгы ягында (уйма язулы):

* Фатыйма бикә вафаты турында Р.Фәхретдин болай дип язган: «Фатыйма бикә... 1330/1912 нче ел 17 нче рәҗәптә (19 нчы июньдә) вафат итте вә Беренче мәсҗиде җамигъ ихатасы эчендә зәүҗе (ире) — мөфти хәзрәтләре янында дәфен кылынды (җирләнде). Яше 85 ләрдә иде» (Шура. — 1915. — № 4. — 99 бит).

Әгерҗе төбәгенең ташъязма истәлекләре - Эчтәлек