 |
| |
XXI. Сокман авылы зиратларыТүбәндә ташлары тасвирлана торган, хәзер дә гамәлдәге зират — авылның икенче зираты. Сокман авылы башта хәзерге урыннан бераз түбәндәрәк, Чаж елгасына якын җирдә урнашкан булган. Авыл, якынча XVII гасыр уртасыннан алып 1710 елларга кадәр, шул — элекке урынында булган чагында, зираты Чаж елгасы аша тау өстендә (хәзер төп юл белән Сокманнан Тәбәрлегә барганда күперне чыккач уң якта) булган. Сокман авылында яшәүче Әнвәр абый Бикиев элегрәк ул урында җир сөргәндә кабер ташлары ватыклары да чыкканлыгын сөйләде (2006 ел, сентябрь) һәм гарәп язулы бер таш кисәгеннән «Зәйнулла» дигән исемне укыганлыгын да әйтте. Сокман авылы, хәзерге урынында 1710 нчы еллардан бирле яшәп килә һәм хәзерге зираты да шул чорда башлангандыр. Ләкин авыл яңа урынга күчкәч тә иске (тау өстендәге) зиратка аерым кешеләрне җирләү дәвам иткәндер. Әнвәр абый укыган «Зәйнулла» исеме уелган таш та соңгырак дәвернеке, ягъни XVIII—XIX гасырларныкы булуы ихтимал. № XXI-1 Шәмсеҗамал Габдеррәхим кызына* куелган таш. 1892 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
1) ошбу 2) кабер сахибе 3) Шәмсеҗәмал 4) Габдеррәхим кызы 5) вафат булды 1892 сәнә Үлчәмнәре: 50 х 41 х 6 * Бу Шәмсеҗәмал 1828 елда туган булган. Аның әтисе ягыннан төп нәсел буыннары: Габдеррәхимнең (1819—1869) әтисе Муса (1793—?), аның әтисе Йөзәй (1743—?), аның әтисе Даут (1718—1748), аның әтисе Янкылыч (1689—1736), аның әтисе Мәмәтәй (1661—1734), аның әтисе Мәмәт булган. № XXI-2 Мортаза Хәбибулла улына* куелган таш. 1902 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
1) ошбу 2) кабер сахибе 3) Мортаза Хәбиб- 4) -улла угылы даре 5) фәнадан даре бәкайә 6) рихләт итде 1902 сәнә Үлчәмнәре: 58 х 48 х 6 * Мортаза Хәбибулла улы 1837 елда туган булган. Бу кеше 1889—1891 елларда авылдан-авылга йөреп сәүдә иткәнлеге билгеле. Аның да элеккеге бабалары алда язып үтелгән нәселгә тоташа. Мортазаның әтисе Хәбибулла (1795—1842), аның әтисе Балтай (1768—1848; Сокман авьшының Балтиннар шушы бабайдан), Балтайның әтисе Йөзәй, Йөзәйнең әтисе Даут һәм калган буыннары алдагы таш искәрмәсендә язылганча. № XXI-3 Гыйльмениса Шаһимәрдан кызына куелган таш. 1931 ел. Алгы ягында (уйма язулы): бизәк, ай һәм йолдыз рәсеме
2) -се Гыйльме- 3) -ниса Шаһи- 4) -мәрдан кызы 5) вафат 1931 йылда 6) Вәлиев Үлчәмнәре: 45 х 25 х 9 № XXI-4 Гобәйдулла Мөхәммәдшәриф улына* куелган таш. 1840 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) калән-нәби саллаллаһы 3) галәйһи вәссәлләм әгъмәлү 4) ли-дөнйакә би микъдари мәка- 5) -микә фиһа вә әгъмәлү 6) ли-ахирәтикә би-кадәри бика- 7) -икә фиһа вә әгъмәлү 8) Аллаһы бикадәри хаҗәтикә Арткы ягында:
2) сабрикә галәйһа садака 3) рәсүлуллаһ 4) ошбу мәрхүм мөтәваффа 5) Гобәйдулла Мөхәммәдшәриф 6) угылыдыр йитмеш өч 7) сәнә гомер сөреп даре 8) бәкайә тарихе румийә илә 9) 1840 нчы сәнә рихләт кылмыштыр Үлчәмнәре: 128 х 45 х 18 * Гобәйдулла Мөхәммәтшәриф улы (Гобәй Шәрипов) — үз чорында Сокман авылының шөһрәтле, иң бай кешеләреннән берсе булган. Алабуга өяз земство судына (мәсәлән, 1802 елларда ук) сайлап куелган утырышчы (заседатель) булган. Сәүдә белән шөгыльләнгән, XIX гасыр башында Сокман һәм Чаж елгаларында үз акчасына тегермәннәр төзеткән. Чаж елгасы буендагы тегермән янына гаиләсе белән яшәргә күчеп, Шәрипов пүчинкәсен нигезләгән. Ул пүчинкә урынына XIX гасыр ахырында хөкүмәт русларны күчереп утырткач та, авылның атамасы Шариповский буларак сакланган. Сокман авылында эшләп торган бер мәчет булу аркасында хөкүмәт рөхсәт бирмәсә дә, 1823 елда үз акчасына икенче мәчетне төзеткән. Гобәйдулланың бер улы — Габит Шәрипов (1804—1849) Алабуга өяз идарәсендә һәм Вятка шәһәрендә губерна идарәсендә төрле вазыйфалардагы чиновник (писарь, канцелярист, бухгалтер һ.б.) булып, коллежский секретарь, коллежский регистратор дәрәҗәләренә ирешкән. Шулай ук Омск, Акмулла, Тобол шәһәрләрендәге төрле идарәләрдә һәм канцелярияләрдә тәрҗемәче, ревизор вазыйфаларында хезмәт иткән. Гобәйдулла Шәриповның Гайнулла исемле икенче улы Алабуга өяз казначействосында бухгалтер булып эшләгән, губерна регистраторы һәм губерна секретаре дәрәҗәләренә ия булган. № XXI-5 Әсхабҗәмал Фәйзулла кызына куелган таш. 1896 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) ләүляк, ләүляк 3) лим ... әл-әфляк 4) са[хибәһе Әс]хаб- 5) -җәмал [бинте] Фәйзулла 6) угылы 1896 нчы йылда 2 агуст Арткы ягында:
2) -җәмал бинте Фәйз- 3) -улла 80 йәшендә 4) вафат Үлчәмнәре: 66 х 33 х 14 № XXI-6 Хәйриҗәмал Гыйззәтулла кызына (Гыйззәтулла җәмәгатенә) куелган таш. 1894 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) бил-мәүт 3) вагыйзән 4) Хәйриҗәмал 5) Гыйззәтулла кызы 6) Гыйззәтулла хәлале 7) мәдфүн 48 8) йәшендә 9) 1894 сәнә Үлчәмнәре: 120 х 30 х 17 № XXI-7* Ногман Гатаулла улына** куелган таш. 1907 ел. Алгы ягында түгәрәк буенча (уйма язулы): таййәбә Аллаһы сираһ вә җәгаләл-җәннәти мисваһ
2) Ногман бине 3) Гатаулла 4) 1325 сәнә*** Үлчәмнәре: диам. 54, калынлыгы — 59 * Бу ташның фоторәсеме беренче мәртәбә «Әгерҗем — йөрәк җырым» (Казан, 2004) китабының 74 битендә басылды. ** Бу кеше XX гасыр башында сәүдә белән шөгыльләнгән. Мәсәлән, 1904 елда Барҗы—Ятчә базарында тире-яры җыйган. *** Һиҗри 1325 ел милади буенча 1907 елга туры килә. № XXI-8 Бибигайшә Зәйнулла кызына куелган таш. 1913 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) әл-габде гасый вәр-раббе гафи 3) ошбу кабердә мәдфүн 4) Бибигайшә Зәйнулла 5) кызы 1913 сәнәдә 6) 70 йәшендә вафат 7) булды Үлчәмнәре: 66 х 24 х 12 № XXI-9* Әсхабкәмал Габделгалләм кызына куелган таш. 1894 ел. Алгы ягында (уйма язулы): бизәк
2) вә иштигъләтүн гыймарәтед-дөнйа вә әнтүм раҗилүн 3) вә тәҗмәгу ли-маль вә әнтүм заилүн 4) талибед-дөнйа рәфикыш-шәйтан 5) вә талибел-ахирәти хәбибер-рахман 6) 1894 нче сәнәдә 8 нче нуябердә Әсхабкәмал 7) Габделгалләм кызы вафат улды Үлчәмнәре: 75 х 36 х 15 * Шушы һәм Габделгалләм хаҗига куелган таш (XXI-10) икесе бер чардуган эчендә булганнар. Почмакларында кирпечтән өелгән зур баганалы, ә коймалары агачтан сырлап эшләнгән бу чардуган хәзер җимерек хәлдә. Аның агач өлеше юкка чыгып беткән диярлек. Бу ике ташның янәшәдә булып, бер чардуган белән әйләндереп алынуыннан Әсхабкәмал әлеге Габделгалләм хаҗиның кызы булганлыгы аңлашыла. № XXI-10 Хаҗи Габделгалләм Тимерпулат улына* куелган таш. 1897 ел. Алгы ягында (уйма язулы): тимпан тирәли: әгузе билләһи минәш-шәйтанир-раҗим
2) куль әннә әл-мәүт әлләзи тәфәррәнә фанийә 3) мәләйәтикүм сүммәртүм дүнә илә галимел-гайб 4) вәш-шәһадәти фәйүнәббикүм бима күнтүм тәгъмәлүн 5) әййа талибед-дөнйа әнтүм гафилүн вә әштәгыйльтүм 6) гыймарәтед-дөнйа вә әнтүм раҗилүн вә тәҗмәгу әл-малә 7) вә әнтүм заилүн хаҗи әл-хәрәмәйн 8) Габделгалләм бине Тимерпулат даре- 9) -л-бәкайә рихләт әйләде 1897 сәнәдә Үлчәмнәре: 94 х 44 х 11 * Габделгалләм хаҗи сәүдәгәр булган. Архив документларыннан аның, мәсәлән, 1885 елда һәм 1891 елларда, 2 нче гильдия сәүдәгәр буларак, Сокманда, Әңнәш һәм Салагыш базарларында сату иткәнлеге мәгълүм. Аның уллары Гобәйдулла, Гыйззәтулла һәм Сибгатулла да сәүдә белән шөгыльләнгәннәр, байлар булганнар. Габделгалләмнең бер кызы Шәмсерәүван 1870 елда Тәбәрле мулласына кияүгә чыккан. Шәмсерәүван Габделгалләм кызының Тәбәрле зиратындагы каберенә дә матур язулы таш (XXI-1) куелган. Сокман авылында икенче бер Тимерпулат исемле кешенең Габделгалләм исемле оныгы булып, аның уллары да зур сәүдәгәрләр булганнар. № XXI-11 Гыймадеддин Зәйнелгабидин улына куелган таш. 1893 ел. Алгы ягында (уеп язылган):
2) сәгать фә-әҗгальһа 3) тагать бу кабер- 4) -нең сахибе 5) Гыймадеддин 6) Зәйнелгабидин 7) ... гомер 8) сөреп 1893 9) нче йылда 13 ноябердә 10) дарел-фәнадин күчде Аллаһы рәхмәт 11) әйләсен амин Үлчәмнәре: 92 х 41 х 11 № XXI-12 Хәмәдсафа Зәйнулла кызына куелган таш. 1890 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) көлли нәфсин заикател-мәүт 3) мөтаваффийә вә мәрхүмә 4) Хәмәдсафа бинте 5) Зәйнулла мәдфүн 6) 1890 йылда 17 7) нуябердә 65 йәшендә Үлчәмнәре: 80 х 42 х 11 № XXI-13 Мулла Әхмәди Исхак улына* куелган таш. 1877 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) мөтәфәккирән би әмри бил-ә- 3) -мси күнтү мисликә гадән 4) тәсайир мисли 5) ошбу кабернең са- 6) -хибе мулла Әхмәди Исхак 7) мәрхүм угылы дар- 8) -ел-фәнадан дарел-бәкайә Арткы ягында:
2) 1877 нче йыл 18 нче 3) февраль дәфен кылынды 4) Хак Сөбханәһә вә Тәгалә 5) фазлы-кәраме илән 6) рәхмәт әйләгәй иде 7) амин Үлчәмнәре: 82 х 43 х20 * Әхмәди Исхак улы (архив документларына караганда, 1779 елда туган) 1809 елдан Сокман авылында имам булып торган. Аның ата-бабалары Песәй авылыннан (хәзерге Менделеев районында), ә хатыны Мәчкәрә авылыныкы (хәзерге Кукмара районында) булган. Әхмәди мулла үзе олыгайгач, 1848 елда имамлык вазыйфасы улы Мөхәммәтҗанга күчкән. Әхмәди хәзрәтнең икенче улы Җәләлетдин 1862 елда Тәбәрле авылына имам итеп билгеләнгән. Җәләлетдиннең җәмәгате Шәмсеррәүванның кабер ташы да (XXII-1) бу китапта тасвирланды. Боларның уллары Мулланәҗип тә, әтисе Җәләлетдин вафат булгач, 1899 елдан башлап, совет хакимияте тыйганчыга кадәр, Тәбәрледә имам булган. Мулланәҗип хәзрәт 1930 елда гаиләсе белән Архангельскига сөрелеп, саулыклары бетсә дә, авылга исән әйләнеп кайтканнар. Тәбәрледә абыстай Сафия апа Бәшәрова (1915 елда туган) шул дәһшәтләрне күреп кичерсә дә, ата-бабасының тоткан юлына тугрылыклы калган. № XXI-14 Шәрәфелҗәмал Мостафа кызына куелган таш. 1844 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) фанийә вәл-ахирәти 3) бакыйә 4) ошбу кабернең сахибе 5) Шәрәфелҗәмал Мостафа 6) кызы вафат булды 7) 1844 нче йылда 16 8) нчы аңустда дәфен 9) кылынды Хак сөбханәһә Уң ягында:
2) фазлы-кәраме 3) илән рәхмәт 4) әйләгәй 5) иде амин Үлчәмнәре: 76 х 40 х 21 № XXI-15 Зиннур Габдрахман улына куелган таш. 1920 ел. Алгы ягында (уйма язулы):
2) лә иләһә иллә Аллаһы Мөхәммәд рәсүлуллаһ 3) бу кабердә Зиннур Габдрахман 4) угылы күмелде 1920 нче йылда 5) 17 нче февральдә 17 йәшендә 6) Иж забутында агач басып вафат 7) булды Аллаһы рәхмәт кылса иде Арткы ягында:
2) көлли нәфсин заикател-мәүт 3)... 4) ... рәхмәте 5) бу кабергә у... Үлчәмнәре: 82 х 32 х 9 Әгерҗе төбәгенең ташъязма истәлекләре - Эчтәлек
|
